O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta masxus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti u. V. G‘afurov, M. Sh. Xalilov, Sh. Boymurodov
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
11.6-rasm.
11.6-rasmning gorizontal o‘qida ishchi kuchi, vertikal o‘qda esa ishlab chiqarishni xajmi. Y rasmda ko‘rsatilgan firmaning ishlab chiqarish to‘plami, shuningdek, iqtisodiyot uchun ishlab chiqarish to‘plami hamdir. Bu hukumat tomonidan talab qilinadigan soliq tushumiga teng bo‘lgan, koordinata boshidan R masofa bilan qoplanadi. Tushuntirish shundan iboratki, davlat o‘z maqsadlari uchun iqtisodiyotdan R mehnat birligini olib qo‘yadi. Daromadga bo‘lgan talab qondirilgandan so‘ng, iqtisodiyot ishchi kuchini ishlab chiqarishga jalb qilishdan doimiy natijaga ega bo‘ladi. Mahsulot ushbu daromad darajasiga yerishish uchun soliqlarni tanlash kerak. Ish haqi stavkasini l ga me’yorlashtirilishi, firma uchun nol foyda keltiradigan holatga olib keluvchi yagona narxi p bilan ko‘rsatilgan. Faqatgina foyda darajasi raqobatbardosh xulq-atvorga mos keladi va p firma uchun muvozanatli narx bo‘lishi kerak. Ushbu narxda firma ishlab chiqarish imkoniyatlari chegarasida qayerda ishlab chiqarishi bilan qiziqmaydi, ya’ni farqi yo‘q. 101 11.7-rasm. 11.7-rasmda budjet cheklovlari va iste’molchilarning istaklari ko‘rsatilgan. 1 ish haqi stavkasida iste’molchi uchun budjet cheklovi, mahsulotning iste’mol narxini q ga o‘rnatish orqali tuziladi. q va p o‘rtasidagi farq iste’mol tovarlari solig‘i. Shunisi ye’tiborga loyiqki, mehnatga soliq solinmaydi. Ma’lum bo‘lishicha, bu mumkin bo‘lgan soliqlar to‘plamining chegarasi emas. Bunday iste’mol narxlarida budjet cheklovini qx = ℓ deb yozish mumkin, bu yerda x mahsulot birligini va ℓ mehnat birliklarini bildiradi. Ushbu budjet cheklovining muhim xususiyatlari shundaki, u pastdan yuqoriga va kelib chiqishi orqali ifodalanadi. Iste’molchilarning afzall ko‘rishlari befarqlik egri chiziqlari bilan ifodalanadi. Ularning shakli ishchi kuchi taklifi iste’molchilarning foydasizligini keltirib chiqarishi bilan izohlanadi, shuning uchun doimiy foydali dasturni saqlab qolish uchun ishchi kuchining ko‘payishi mahsulotni keyingi iste’molini qoplashi kerak. Shuning uchun befarqlik yegri chiziqlar pastga qarab yo‘nalishga moyil bo‘ladi. Ushbu imtiyozlarni hisobga olgan holda, budjet chekloviga tegib, eng yuqori darajadagi befarqlik eng yaxshi tanlovdir. Iste’molchiga duch keladigan q narxining o‘zgarishi bir qator budjet cheklovlariga olib keladi, ularning qiyaligi q ning pasayishi bilan ortadi. Ushbu budjet cheklovlari uchun maqbul tanlov joyini aniqlash iste’mol taklifining yegri chizig‘ida kuzatiladi. Ushbu taklif yegri chizig‘idagi har bir yelement manba orqali o‘tadigan budjet cheklovi va ushbu budjet chekloviga ta’sir qiladigan befarqlik yegri chizig‘i bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Taklif yegri chizig‘i bilan berilgan talqin shundan iboratki, yegri chiziqdagi nuqtalar iste’molchi tomonidan bir martalik soliqqa tortish bo‘lmagan taqdirda naflilikni maksimal darajaga chiqarishga mos keladigan yagona holatdir. Shuni ham ta’kidlash kerakki, xaridor taklif egri chizig‘i bo‘ylab harakatlanayotganda iste’molchi nafliligi o‘sib boradi. 15.4 va 15.5-rasmlarni bir vaqtning o‘zida ishlab chiqarish va iste’mol masalalarini ifodalash uchun ustma-ust joylashtirish mumkin. Bu 15.6-rasmda keltirilgan bo‘lib, unda iste’mol tovarlari uchun maqbul soliq stavkasini aniqlashda foydalanish mumkin. Iste’molchi uchun kelishilgan yagona nuqta - bu ta’minot egri 102 chizig‘idagi fikrlar. Taklif egri chizig‘ida erishish mumkin bo‘lgan eng yuqori naflilik darajasi ishlab chiqarish chizig‘ini kesib o‘tadigan nuqtada. Bundan yuqori har qanday darajaning imkoni mavjud emas. Ushbu maqbullik ye nuqta bilan ko‘rsatilgan va bu yerda iste’molchi I0 befarqlik yegri chizig‘ida joylashgan. Ushbu maqbul holatda iste’mol narxi va ishlab chiqaruvchining mahsulot uchun narxi t ∗ = q - p eng maqbul soliq stavkasi hisoblanadi. Ya’ni, soliq iste’molchining ye nuqtasini tanlashiga kafolat beradi.Ushbu holat va loyihaga ko‘ra, mazkur soliq stavkasi hukumat kerakli daromadni oshirishini kafolatlashi kerak t ∗ x * = R ga, bu yerda x * - ye nuqtadagi iste’mol darajasi. Ushbu munozarada optimal tovar solig‘i ishlab chiqarish to‘plamidagi taklif yegri chizig‘ining eng yuqori nuqtasida qanday aniqlanishi ko‘rsatildi. Bu ushbu iqtisodiyot uchun maqbul tovar soliqlarini topish muammosining yechimi. Diagrammada, shuningdek, nima uchun ishchi kuchi natijaga ta’sir qilmasdan soliqsiz qolishi mumkinligi ko‘rsatilgan. Iste’molchi va firmaning tanlovi ular duch keladigan narxlar nisbati yoki narxlar vektori yo‘nalishi bo‘yicha (ortogonal budjet chekloviga nisbatan) belgilanadi. Ikkala p yoki q uzunligini (lekin yo‘nalishini emas) o‘zgartirib, ishchi kuchi solig‘ini joriy qilish mumkin, ammo bu ye ning maqbulligini o‘zgartirmaydi. Ushbu mulohazani nolinchi mehnat solig‘i tizimning haqiqiy cheklovi emas, normallashtirish deb aytish mumkin. 15.6-rasmda shuningdek, bir martalik soliqqa tortishga nisabatan tovarlarni soliqqa tortish bo‘yicha ikkinchi eng yaxshi tavsifi tasvirlangan. Ko‘rinib turibdiki, I0 befarqlik yegri chizig‘ida ye dan afzalroq bo‘lgan va ular ham samarali amalga oshiriladigan nuqtalar (tovarlarga soliq solishda eng yaxshi ko‘rsatkich) mavjud. Iste’molchi uchun ishlab chiqarish to‘plamini I1 hisobga olgan holda eng yuqori befarqlik yegri chizig‘i – ye* nuqtasida maksimal foydaga yerishadi. Agar ishlab chiqarish chegarasi budjet chekloviga to‘g‘ri kelsa, ushbu nuqta iste’molchi tomonidan tanlanadi. Ushbu shaklning budjet cheklovi gorizontal o‘qni chap tomonidan kesib o‘tadi va qx = ℓ - R tenglamasiga ega bo‘ladi, bu yerda R - kerakli daromadga teng bo‘lgan bir martalik soliq. Ushbu bir martalik soliq ye* ga eng yaxshi ko‘chib o‘tishni ifodalaydi. Tovarlarga soliq solish ye ga faqat ikkilamchi mazmunni berishi mumkin. Qo‘shilgan qiymat solig‘i bazasini tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatidan kelib chiqib aniqlash tartibi to‘g‘risida: 1. Mazkur Nizom qo‘shilgan qiymat solig‘i bazasini tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatidan kelib chiqib aniqlash tartibini belgilaydi va quyidagilarga nisabatan tatbiq etiladi: tovarlarni (xizmatlarni) boshqa tovarlarga (xizmatlarga) ayirboshlab realizatsiya qilishda; yuridik shaxsning mol-mulkidan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining (keyingi o‘rinlarda — Soliq kodeksi) 239-moddasi to‘rtinchi qismi 6- bandiga muvofiq shaxsiy maqsadlarda foydalanishda; 103 agar Soliq kodeksining 239-moddasi birinchi qismi 2-bandida yoki ikkinchi qismining 2-bandida boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, tovarlarni (xizmatlarni) bepul berishda (ko‘rsatishda). 2. Ushbu Nizomda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi: tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymati — tovarlarning (xizmatlarning) ehtimolga eng yaqin va adolatli qiymati, shu jumladan, vakolatli organlar, baholash tashkilotlari tomonidan aniqlanadigan va (yoki) belgilangan, tovarlar (xizmatlar) bozorida realizatsiya qilinishi (ko‘rsatilishi) mumkin bo‘lgan qiymat; tovarlarning (xizmatlarning) bozori — xaridorning (sotuvchining) tovarlarni (xizmatlarni) O‘zbekiston Respublikasi hududida yoki uning hududidan tashqarida qo‘shimcha xarajatlarsiz olish (realizatsiya qilish) imkoniyatidan kelib chiqib aniqlanadigan tovarlarning (xizmatlarning) muomalada bo‘lish sohasi. 3. Qonun hujjatlarida tovarlarning (xizmatlarning) qiymatini bozor qiymati sifatida aniqlashga nisbatan moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlaridan majburiy tarzda foydalanish lozimligi belgilangan taqdirda, mazkur standartlarda belgilangan qoidalardan foydalaniladi. Qo‘shilgan qiymat solig‘ini hisoblash va to‘lash chog‘ida tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatini aniqlash tartibi: 4. Soliq organlari tomonidan qo‘shilgan qiymat solig‘i (keyingi o‘rinlarda — QQS) to‘g‘ri hisoblanishi yuzasidan o‘tkazilayotgan soliq tekshiruvlarida quyidagi bitimlar (operatsiyalar) bo‘yicha soliq bazasi tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatidan kelib chiqqan holda aniqlanganligi o‘rganiladi: tovarlarni (xizmatlarni) boshqa tovarlarga (xizmatlarga) ayirboshlab realizatsiya qilishda, shu jumladan, tovar ayirboshlash (barter) operatsiyalari bo‘yicha; tadbirkorlik subyektlari tomonidan o‘ziga tegishli mol-mulkni (xizmatlarni), agar bunday mol-mulk (xizmatlar) bo‘yicha soliq summasi to‘liq yoki qisman hisobga olingan bo‘lsa, boshqaruv organi a’zolariga, xodimlarga, ularning oila a’zolariga yoxud boshqa shaxslarga soliq to‘lovchining tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxsiy maqsadlarda foydalanish uchun berishda (xizmatlar ko‘rsatishda); tovarlarni (xizmatlarni) bepul berish, bunda shunday berish iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlamaydigan deb e’tirof etilganda. Bunda tovarlarni bepul berish yoki bepul xizmatlar ko‘rsatish Soliq kodeksining 239-moddasiga muvofiq quyidagi shartlardan hech bo‘lmaganda biriga rioya etilganda iqtisodiy jihatdan o‘zini oqlaydi deb e’tirof etiladi: a) daromad olishga qaratilgan faoliyatni amalga oshirish maqsadida qilingan bo‘lsa; b) shunday tadbirkorlik faoliyatini saqlash yoki rivojlantirish uchun zarur bo‘lsa va xarajatlarning tadbirkorlik faoliyati bilan bog‘liqligi asoslantirilgan bo‘lsa; v) qonun hujjatlari qoidalaridan kelib chiqilgan bo‘lsa. 5. Agar ushbu Nizomda boshqacha qoida nazarda tutilmagan bo‘lsa, soliq bazasi Soliq kodeksining 248-moddasi birinchi qismida belgilangan tartibda 104 aniqlanadi. Buning aksi isbotlanmagunga qadar mazkur qiymat bozor narxlariga muvofiq keladi deb qabul qilinadi. 6. Ushbu Nizomning 4-bandida nazarda tutilgan bitimlarni (operatsiyalarni) amalga oshirayotganda tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymati quyidagilarni qo‘llagan holda aniqlanishi mumkin: o‘zining narxga doir ma’lumotlari (prays-varaqlar); axborot-narx agentliklari ma’lumotlari; ommaviy axborot vositalaridan olingan ma’lumotlar; birja xabarlari; O‘zbekiston Respublikasi Davlat bojxona qo‘mitasi tomonidan e’lon qilinadigan yoki so‘rovga ko‘ra taqdim etiladigan O‘zbekiston Respublikasi tashqi savdosining bojxona statistikasi; qonun hujjatlarida belgilangan hollarda narxlarni belgilash uchun normativlarni o‘rnatadigan vakolatli organlarning ma’lumotlari. Agar tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymati ko‘rsatib o‘tilgan organlarda turlicha bo‘lsa, soliq solish maqsadlarida ularning o‘rtacha qiymati inobatga olinadi. 7. Tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatini ushbu Nizomning 6- bandida ko‘rsatilgan tartibda aniqlash imkoniyati bo‘lmagan taqdirda, bunday qiymat baholovchi tashkilotlarning xulosalari asosida yoxud xarajatlarni indeksatsiyalash usulidan foydalangan holda aniqlanadi. 8. Tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatini xarajatlarni indeksatsiyalash usulidan foydalangan holda aniqlashda, muayyan tarmoqning sanoat mahsulotlarining xarid qilish sanasidan boshlab realizatsiya qilish sanasigacha bo‘lgan davrda ushbu tarmoqlardagi statistika organi tomonidan e’lon qilinadigan narx qimmatlashuvi indekslari asosida hisoblanadi. Bunda sanoat mahsuloti aynan qaysi tarmoqqa tegishli ekanligini aniq belgilash imkoniyati bo‘lmagan taqdirda, sanoat bo‘yicha umumiy indeks qo‘llaniladi. Funksional yoki iqtisodiy jihatdan eskirgan asosiy vositalar va tovarlarning bozor qiymati baholanayotganda dastlabki xarajatlarni indeksatsiyalash usulini qo‘llashda qolgan iqtisodiy xizmat qilish muddati yoki tegishli eskirish foizi hisobga olinadi. 9. Tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatini aniqlashda o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan shaxslar o‘rtasida bitimlar tuzishda narxlarga qo‘yiladigan odatdagi ustamalar yoki chegirmalar hisobga olinadi. Xususan, quyidagilar yuzaga keltirgan chegirmalar hisobga olinadi: tovarlarga nisbatan bo‘lgan iste’mol talabining mavsumiy va boshqa tebranishlari; tovarlarning sifat yoki boshqa iste’mol xususiyatlarini yo‘qotishi; tovarlarning yaroqlilik yoki realizatsiya qilish muddatlarining tugashi (tugash sanasining yaqinlashishi); marketing siyosati, shu jumladan, unga o‘xshash tovarlar bo‘lmagan yangi tovarlarning (xizmatlarning) bozorga kirib borishi, shuningdek, tovarlarning (xizmatlarning) yangi bozorlarga kirib borishi; 105 iste’molchilarni ular bilan tanishtirish maqsadida tovarlarning tajriba modellari va namunalarini realizatsiya qilish. 10. Soliq organi bitimning narxi tovarlarning (xizmatlarning) bozor qiymatidan farq qiladigan (u yoki bu tomonga) qiymatini qo‘llangani dalili aniqlangan taqdirda, Soliq kodeksining 248-moddasi to‘rtinchi qismiga muvofiq bozor qiymatidan kelib chiqib hisoblangani kabi QQS bo‘yicha soliq bazasiga tuzatish kiritishga haqli. 11. Soliq organining ushbu Nizomga muvofiq tovarlar (xizmatlar) bozor qiymatidan kelib chiqib QQS bo‘yicha soliq bazasiga tuzatish kiritish to‘g‘risidagi qarori Soliq kodeksining 223 yoki 224-moddalarida nazarda tutilgan moliyaviy jarimalarni qo‘llashga olib kelmaydi. 12. Soliq to‘lovchi soliq organining QQS bo‘yicha soliq bazasiga tuzatish kiritish to‘g‘risidagi qarori yuzasidan bitimning (operatsiyaning) qiymati bozor narxlariga muvofiqligini va soliq to‘lashdan bo‘yin tovlashga qaratilmaganligining asoslarini taqdim etish yo‘li bilan nizolashishga haqli. 13. Ushbu Nizomning 5 — 9-bandlarida ko‘rsatib o‘tilgan holatlar bilan cheklanmagan holda bitim (operatsiya) natijalarini aniqlash uchun ahamiyatga ega bo‘lgan har qanday vaziyatlar sud tartibida amalga oshiriladi Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|