Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Lahu-l-hukmu va alayhi
yurja’u:n (Hukm Unikidir va Unga qaytadilar) deb yozilgan. Ostidagi mehrobda esa yozuv yo‘q. Uchinchi qabrtoshning ishlanishi ham shunday. Undagi lavhning ters yog‘ida ham avvalgisiday yozuvi bor. Ustalar mazkur toshlavhlarni mahorat bilan ishlaganlar, ularning xati ham o‘ta chiroyli. Umuman, mazkur qabrtoshlarni o‘z davrining eng ajoyib san’at va arxitektura, epigrafik yodgorliklari sifatida baholash mumkin. Yodgorliklar ichida trapesiya ko‘rinishidagilarini ham uchratamiz. Qabrtoshlarning ancha keyingi davrlarda ommalashgan simyog‘och asosi shaklida ishlanganlari ham bor. Kesh- Shahrisabz tevaragida bunday toshlar juda oz. Bunday qabrtoshlar Jizzax viloyati Baxmal tumanidagi eski qabristonlarda bor. U yerda simyog‘och asosi shaklidagi toshlar keng tarqalgan. Qabrtoshlar orasida sopolak shaklidagilari ham bor. Bunday toshlarning shakli oddiy bo‘lib, ularga naqshlar berilgan. Yozuvi chiroyli. XIV asrning ikkinchi yarmi – XX asr boshlarida qayroq shaklidagi toshlar keng tarqalgan. Bularning shakli oddiy, bezaklari ham yo‘q. Toshga asosan, basmala hamda 286 marhumning ismi-sharifi, o‘limining sanasi bitilgan, xolos. Bunday toshlarni Samarqand viloyatining Chelek tumanidagi eski qabristonlarda uchratamiz. Yodgorliklar orasida qabr-sandiq ham ayricha o‘rin tutadi. Bu yerlarda qabr-sandiqlar, asosan, taxtadan ishlangan. Shuning uchun ham ular o‘ralgan, usti yopiq joylar, ko‘pincha, maqbaralardagi qabrlarga qo‘yilgan. Odatda, qabr-sandiq o‘zining ishlanishi, bezaklari jihatidan qabrtoshlardan qolishmaydi. Tabiiyki, bunday yodgorliklar ulug‘ kishilarning qabriga qo‘yilgan. Afsuski, kunimizgacha bunday yodgorliklar juda oz saqlangan. Xuddi shunday qabr-sandiq Kitob tumanidagi Sulton Said Ahmad (Hazrati Bashir) maqbarasida bor. Uni ayni turdagi san’at yodgorliklarining go‘zal namunalaridan biri deb sanash mumkin. Yodgorlik yaxshi saqlangan. Faqat u ayni chog‘da go‘r ustidan chetga olib qo‘yilibdi. Bu yerlik qariyalarning so‘ziga qaraganda, qabr- sandiq avval go‘r ustida turgan. Keyinchalik qabrga yangi marmar o‘rnatilgach, chetga olib qo‘yilgan. Aftidan, mazkur qabr-sandiq 300-330 yillar burun yasalgan. Islom davri qabrtoshlarida matnga jiddiy e’tibor qaratilgan. Bu davr qabrtoshlaridagi matn o‘z tuzilishi, matn tanlash prinsipiga ko‘ra O‘rta Osiyo xalqlari tomonidan ancha burun, boshqa diniy e’tiqodlar davrida yaratilgan epigrafik matnlardan farq qiladi. Muslim xotirasiga o‘rnatilgan qabrtosh islom madaniyatining muhim yodgorligidir. Bu davr toshlaridagi matn butkul islomiy ruhda. Tabiiyki, yodnoma matni toshning tuzilishi, kimga atalayotganiga qarab tanlangan. Yodgorliklarda marhumga oid tarixiy ma’lumotlardan tashqari islom e’tiqodidagi tushunchalar, Qur’oni karim oyatlari joy olgan. Chunonchi, e’tiborli kishilar sharafiga bitilgan yodnoma basmala bilan boshlanadi. Bundan tashqari toshga Ollohning ismi-sifatlari (asmau-l-husna) bitilgan. Ularning soni turlicha: o‘ta e’tiborli yodgorliklarda 99 ta, boshqalarida 66 yoki 33 ta keltiriladi. Toshga ba’zan Allah, Muhammad so‘zlari ham 287 bitilgan. Shuningdek, matnda Qur’oni karimdan oyatlar ham keltirilgan. Matn ichida marsiyalar, ba’zan sharq klassiklarining teran falsafiy baytlari ham joy olgan. Va, eng asosiysi, matnda marhum to‘g‘risidagi ma’lumotlar alohida yer egallaydi. Sandiqbichimli qabrtoshlarda bunday ma’lumotlar toshning bosh va oyoq ko‘ndalangiga bitilgan. Bosh tomonda ushbu marqad kimga tegishli ekanligi ta’kidlansa, oyoq tomonda o‘limining ta’rixi beriladi. Tosh qanchalik soddalashgan sari undagi matn ham oddiylashib, qisqara boradi. Ayrim toshlarda basmala, o‘likning ismi-sharifi va o‘limining sanasi qayd etilgan, xolos. Islom davrida yaratilgan qabrtoshlar uch tilli: arabcha, forsiy hamda turkiy. Yodgorliklarda basmala, asmau-l-husna, Qur’oni karimdan olingan oyatlar arabcha shaklda keltirilgan. Marsiya va she’rlar, ko‘pincha, forsiyda keladi. Marhumga tegishli qaydlar, o‘limining ta’rixi XIV–XVI asrlarda, ko‘pincha, arab tilida bo‘lib, bular bilan oldinma-ketin forschada ham yozila boshlaydi. Keyingi davrlarda marhum to‘g‘risidagi qaydlar turkiyda beriladigan bo‘ldi. Qabrtoshlarning bezaklari ham e’tiborga molik. Toshlarga ko‘pincha mehrob tasviri tushirilgan. Ba’zi toshlarning bezaklari boy, ta’rifiga so‘z ojiz. Hatto qirralariga ishlangan ustunchalar ham naqshinkor. Ustunchalar ishlanishiga ko‘ra uch xil: morpech (kulala ilon), kungirador hamda bezaksiz ustun shaklida. Yana bir jihati, toshlarning yuziga romashka gul, yulduzchalar o‘yib tushirilgan. Bu shakl, aftidan, shamdon vazifasini bajargan ko‘rinadi. Yana toshlarga islom tushunchasidagi abadiyat belgisi(svastika)ni tushirish ham mumkin bo‘lgan. Yozuv toshlarga o‘yib yoki bo‘rtma shaklda bitilgan. Xat uslubi ko‘pda suls, sulsi nasx, shuningdek, nasx va nasta’liqda. Ba’zi toshlarda Allah, Muhammad so‘zlari hamda matndagi muhim o‘rinlar ramkalarga olinib, kufiyda ham yozilar edi. 288 S o‘ r o q v a t o p sh i r i q l a r: Lurfan yozma uslublar tarixini, ularning kelib chiqishini so‘zlab bering. Lutfan badiiy matnlar uslubi va uning belgilarini ochiqlab bering. “Sutra uslubi” va uning belgilarini ta’riflang. O‘tmishdan qolgan rasmiy yozmalarning muhim qirralarini ochib bering. Qadimgi turk monumental matnlari qanday uslubda bitilgan? O‘rnaklar bilan tushuntiring. Turli xil matnlardan olib, ularning uslubini tahlil qiling. Turkiy yozma yodgorliklarda tarix qanday ko‘rinishda berilgan? O‘zingiz bilgan-o‘qigan matnlardan o‘rnaklar keltiring. O‘zbekistonning turli o‘lkalarida o‘zingiz ko‘rgan-bilgan eski qabrtoshlardagi yozuvlar to‘g‘risida o‘z bilgingizcha ma’lumot yig‘ing. Imkon tug‘ilsa, o‘sha yerlarga o‘qituvchingiz bilan epigrafik ekspeditsiya uyushtiring. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|