Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Jasur 
Ziyamuhamedov
ga 
cheksiz 
hurmatimni bildiraman. 
Qosimjon Sodiqov. 

---

4
KIRISH 
T a y a n ch t u sh u n ch a l a r: 
umumxalq tili, adabiy til, 
og‘zaki til, yozma til,yozma yodgorliklar; yozma tilning
tarixiy 
bosqichlari.
E’ t i b o r q a r a t i l a y o t g a n m a s a l a l a r: 
Og‘zaki va yozma tilning o‘tmishdagi atamalari. 
O‘zbek tilining tarixiy bosqichlari. Til tarixini davrlashtirish. 
Til tarixini o‘rganishning tayanch manbalari. 
Turkiy tillar, jumladan, o‘zbek tilining tarixi meloddan 
burungi davrlarga ildiz otgan, uning tarixi qadimgi oltoy 
davridan boshlanadi. 
Tilning tarixiy taraqqiyoti to‘g‘risida so‘z borganda 
umumxalq tili
va 
adabiy til
tushunchalari amal qiladi.
Bundan tashqari, jonli tilning 
og‘zaki
va 
yozma
ko‘rinishi 
bor. O‘tmishda har ikkovining ham o‘z atamasi bo‘lgan. Yusuf 
Xos Hojib o‘zining “Qutadg‘u bilig” asarida 
yozma til
ni 
bitig 
söz
deb atagan edi. Qadimgi turkiy tilda 
bitig
– “bitig, yozuv; 
xat, kitob; yozma hujjat” anglamlariga ega. U “yozmoq, 
bitmak” ma’nosidagi 
biti-
fe’lidan yasalgan. 
Bitig söz
atamasi 
“bitilgan so‘z; kitobiy so‘z; matn”, tilshunoslik tushunchasi 
bilan aytganda, “yozma til, adabiy til” ma’nosini beradi. Mana 
o‘sha atamaning Yusuf Xos Hojib baytlaridagi misoli:
Balağat bilä xat teŋäšsä qalï, 
E

i e

gü til bu bitig söz tili.
(Balog‘at bilan xat tenglashsa agar, 
Yozma til juda ezgu til bo‘ladi) (QB.2655). 
Fikrni yozma ko‘rinishda, ya’ni matnda ifodalash usuli 
bitig söz yaŋï
deyilgan. Yusuf Xos Hojib yozma til fikrni 
ifodalashning eng yaxshi yo‘lidir, deya ta’kidlaydi: 
Nekü ter ešitkil İlä sir teŋi, 
E

i e

gü yaŋ bu bitig söz yaŋï. 

---

5
(Ila-sir tengi [ya’ni yoshi Ila daryosiday uzun, ko‘pni 
ko‘rgan donishmand] bu to‘g‘rida nima degan, eshitgil: 
Yozma til usuli juda yaxshi usuldir) (QB.2656). 
“Og‘zaki til”ni Yusuf Xos Hojib 
tilin söz
deb atagan. O‘sha 
atamaning misoli:
Yoq ersä bitig bu kišilär ara, 
Tilin sözkä kim bütgäy erdi kör-ä.
(Bu kishilar orasida yozuv yo‘q ersa, 
Og‘zaki so‘zga kim ham ishongan bo‘lar edi, ko‘rgin) 
(QB.2660). 
Adib Ahmad Yugnakiy o‘zining “Hibatu-l-haqoyiq” 
asarida 
ağïz til
degan atamani qo‘llagan. Bu atamadagi ağïz – 
“og‘zaki” degani, 
ağïz til
esa “og‘zaki til”, ya’ni “nutq” degan 
ma’noni anglatadi. Demak, bu atama ostida “kishining nutqi” 
ko‘zda tutiladi. Mana o‘sha misol:
Ağïz til bezägi koni söz turur, 
Köni sözlä sözni, tiliŋni bezä. –
(Nutqning bezagi to‘g‘ri so‘z turur, 
To‘g‘ri so‘zla so‘zni, tilingni (nutqingni) beza) (AH.155–
156).
Muhimi shundaki, umumxalq tilining ham, adabiy tilning 
ham o‘z tarixi bor. Jumladan, o‘zbek umumxalq tilining tarixi 
oltoy davridan boshlanadi. Yozma adabiy tilning tarixi esa 
turkiy matn tuzish an’anasining boshlanishi, yozma til 
o‘lchovlarining yuzaga kelishi va ularning qat’iylashuvi bilan 
bog‘liq. Shunga ko‘ra, o‘zbek adabiy tilining tarixi yozma 
yodgorliklari ma’lum bo‘lgan qadimgi turk davridan (Birinchi 
va Ikkinchi turk xoqonliqlari davrida yaratilgan bitiglar tilidan) 
boshlanadi. Turkiy xalqlarning bulardan-da eski, hatto 
meloddan burungi davrlarga tegishli yozuv yodgorliklari ham 
topilgan. Biroq ular yirik matnlar emas, turli buyumlar sirtidagi 
bir-ikki so‘z va yo qisqa jumlali yozuvlardir. Ular yozma til 
tarixini o‘rganish uchun ozlik qiladi. Shuning uchun, hozircha, 
adabiy til tarixini turklarda yozuv madaniyati yuksalgan, 

---

6
savodxonlik darajasi yuqori bo‘lgan ko‘k turk xoqonliqlari 
davridan boshlaganimiz ma’qul.