Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Partanarakšit Karnavajiki türk tilinčä ewirmiš Maytri simit 
nom bitig
(MS.145). 
X asrda yashab o‘tgan beshbaliqlik mashhur tarjimon 
Shingku Sheli tudung ham o‘z tarjimalarida ana shu atamani 
qo‘llagan. Uning tavg‘achcha (xitoycha) versiya asosida 
turkiyga o‘girilgan “Syuan-szan kechmishi” asari turk tilida 
ekanligi ta’kidlanadi: 
Tawğač tilintin yana bešbalïqlïğ Šïŋqu 
Šeli tuduŋ yaŋïrtï türk tilinčä ewirmiš
(Tavg‘ach tilidan yana 
beshbaliqlik Shingku Sheli tudung turk tiliga o‘girdi) 
(ST.V.87). 
Türk tili
atamasi Shingqu Shelining boshqa bir 
tarjimasi – “Vujud va ko‘ngilni anglash kitobi”da ham 
uchraydi. Unda asar qanday tildan o‘girilgani to‘g‘risida 
shunday ma’lumot berilgan: 
Šïŋqu Šeli tuduŋ tawğač tilintin 
türk tilinčä ewirü tegintim
(Shingqu Sheli tutung tavg‘ach 
tilidan turk tiliga tarjima qildim) (Hazai 1975,95). Lekin bu 
tarjimon ijodiga mansub “Oltun tusli yorug‘” sutrasining 
yakunida asar tavg‘achchadan turk-uyg‘ur tiliga o‘girilgan deb 

---

11
qayd etilgan: 
bešbalïqlïğ Šïŋqu Šeli tuduŋ tawğač tilintin türk 
uyğur tilinčä ikiläyü ewirmiš Altun öŋlüg yaruq yaltïrïqlïğ 
qopta kötrülmiš nom eligi atlïğ nom bitig tügädi
(Beshbaliqlik 
Shingqu Sheli tudung tavg‘ach tilidan turk-uyg‘ur tiliga tarjima 
qilgan “Oltin rangli nurli yaltiroqli hammadan ustun turadigan 
no‘m tojdori” otli no‘m bitig tugadi). Chamasi, mazkur atama 
asar qulyozmasining ko‘chirilgan davri (XVII asr) bilan 
bog‘liq qo‘llangan chiqar. 
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” dostonida asarning 
tili 
türkčä
deb atalgan (
türkčä qošuq, türkčä masal
singari): 
Bu türkčä qošuqlar tüzättim seŋä, 
Oqïrda unïtma du‘a qïl meŋä. 
(Bu turkcha qo‘shiqlarni sen uchun bitdim, 
O‘qirda unutma, meni duo qil) (QB.58). 
Alisher 
Navoiy 
o‘z 
asarlarida 
turkiy 
tilda 
so‘zlashuvchilarni 
türk
(
türk, türk ulusï
), 
türkigoular, atrāk 
nomlari bilan tilga oladi. Turkiy tilni esa 
türk
(
türk tili, türk 
lafzï, türk alfāzï
), 
türkčä
(
türkčä, türkčä til
), 
türkî
(
türkî, türkî 
alfāz
) deb ataydi. Ulug‘ mutafakkirning ta’kidlashicha, uning 
asarlari ana shu tildadir. Masalan, “Lisonu-t-tayr”da bu 
to‘g‘rida shunday satrlarni o‘qiymiz: 
Türk alfāzï bilä sürdüm maqāl (LT.253). 
Türk alfāzï bilä taptï adā (LT.271). 
Shundan kelib chiqib, Navoiy turkiy she’riyatni 
türk nazmï
deb atagan edi. 
Navoiy qo‘llagan atamani Zahiriddin Bobur asarlarida ham 
uchratamiz. Masalan, u “Boburnoma”da Andijon to‘g‘risida 
ma’lumot bera turib, elini 
türk
, uning tilini 
türkî
deb ataydi 
(BN.6). Yoki Navoiy ijodi haqida fikr yuritib, turkiyda “hech 
kim uningdek ko‘p va xo‘p” bitmaganligini ta’kidlaydi: türkî til 
bilä tā še‘r aytupturlar, heč kim anča köp va xob aytqan emäs 
(BN.153). 

---

12
Muhammad Solih o‘zining “Shayboniynoma” asarida 
Shayboniyxon fazilatlarini ta’riflar ekan, uning turkiy asarlarini 
türkî ab’yāt
, tilini esa 
türkčä til
deb atagan: 
Türkî ab’yātï erür šarbat-ï nāb, 
Fārsî še’rlarï ham serāb (ŠN.29). 
Türkčä til bilä îmālarï bar (ŠN.30). 
Bu atama keyingi asrlarda yaratilgan asarlarda ham 
uchraydi. Lekin 
türk
atamasining xalq nomi sifatidagi 
qo‘llanuv doirasi toraygan: uni Anato‘li turklarigina o‘zining 
va tilining oti sifatida saqlab qoldi. Butun turkiy tillar oilasiga 
nisbatan esa