Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
UNLILAR TIZIMI
Qadimgi turkiy til tovush qurilishining muhim belgilaridan biri unda unlilar hosil bo‘lish o‘rniga ko‘ra old va orqa qator unlilariga bo‘linadi. Alisher Navoiy o‘zining “Muhokamatu-l- lug‘atayn” asarida old qator unlilarga nisbatan arïq sifatini qo‘llagan edi. Buning ma’nosi “toza, ingichka, nozik” degani. Alisher Navoiy nutq tovushlariga nisbatan “ingichka” sifatini ham qo‘llagan: inčkä ün . U inčkirmäk so‘zining ma’nosini 111 izohlar ekan, “inčkä ün bilä yïğlağaylar” deb yozadi (ML.172). Yoki dovush balandligiga nisbatan biyik so‘zini qo‘llaydi: ökürmäk so‘zining ma’nosini izohlar ekan, “biyik ün bilä yïğlağaylar” deb yozadi (ML.171). Turk tilshunosligida orqa qator unlilar kalın sesliler (qalin unlilar) deb yuritiladi. Old qator unlilar esa ince sesliler (ingichka unlilar) deb yuritiladi. Unlilar qatorini hozirgi tilshunosligimizda qanday ataganimiz ma’qul, degan savolning tug‘iluvi tabiiy. Shu o‘rinda bir misol. Hozirgi o‘zbekchada “yo‘g‘on dovushli kishi”, “yo‘g‘on dovushda so‘zladi” yoki “ingichka dovushda so‘zladi” deymiz. Shundan kelib chiqib, orqa qator unli tovushlarga nisbatan qalin, qattiq emas, balki yo‘g‘on yoki old qator unlilarga nisbatan yumshoq emas, balki ingichka sifatini qo‘llaganimiz ma’qul. Old qator unlilari “ingichka”, orqa qator unlilari esa “yo‘g‘on” talaffuz qilinadi. Masalan, asïğ, adağ, bar-, qağan, yarlïqa-, qara - so‘zlaridagi [a] unlisi orqa qator, “yo‘g‘on” tovush bo‘lib eshitiladi; ädgü, täŋri, birlä, bilgä so‘zlaridagi [ä] fonemasi esa old qator, “ingichka” tovush bo‘lib eshitiladi. Buni boshqa unlilarning aytilishida ham yaqqol kuzatish mumkin. Tovushlarning hosil bo‘lish jarayonidagi ushbu hodisa fonologik xarakterga ega, ya’ni ular ma’no farqlaydi: at (ot, hayvon) – ät (et, go‘sht); tïl (til, nutq) – til (nutq a’zosi); ot (olov) – öt (o‘t qopchasi), bol - (bo‘lmoq) – böl - (bo‘lmak), tor (tuzoq) – tör (to‘r, yuqori o‘rin); uč - (uchmoq, o‘lmoq) – üč (3, son). Muhimi, so‘zning fonetik-fonologik tabiati ana shu unlilarga moslashadi. So‘zning birinchi bo‘g‘inida old qator unlilar kelsa, keyingi bo‘g‘inlarda ham old qator unlilar qatnashadi. Yoki, teskarisi, birinchi bo‘g‘inda orqa qator unlisi qatnashsa, keyingi bo‘g‘inlar unlisi ham orqa qator unlilari bo‘ladi. Shundan kelib chiqib, so‘zlar “yo‘g‘on” yoki “ingichka” talaffuz etiluvchilarga bo‘linadi. 112 Yodgorliklarning yozuv va fonetik o‘zgachaliklari qadimgi turkiy tilda sakkizta unli fonema amal qilganidan dalolat beradi. Bular: [a], [ä], [ï], [i], [o], [ö], [u], [ü]. Bulardan: [a] – orqa qator, “yo‘g‘on”, keng, lablanmagan unli; [ä] – old qator, “ingichka”, keng, lablanmagan unli; [ï] – orqa qator, “yo‘g‘on”, tor, lablanmagan unli; [i] – old qator, “ingichka”, tor, lablanmagan unli; [o] – orqa qator, “yo‘g‘on”, keng, lablangan unli; [ö] – old qator, “ingichka”, keng, lablangan unli; [u] – orqa qator, “yo‘g‘on”, tor, lablangan unli; [ü] – old qator, “ingichka”, tor, lablangan unli. Qadimgi turkiy tilning unlilar tizimi tovushlar qatori, tor- kengligi, lablanish-lablanmasligiga ko‘ra o‘zaro qarama-qarshi juftliklarni yuzaga keltirgan: orqa qator “yo‘g‘on” [a], [ï], [o], [u] unlilari old qator “ingichka” [ä], [i], [ö], [ü] unlilariga; keng [a], [ä], [o], [ö] unlilari tor [ï], [i], [u], [ü] unlilariga; lablanmagan [a], [ä], [ï], [i] unlilari lablangan [o], [ö], [u], [ü] unlilariga qarama-qarshi turadi. [a] unlisi [ä] unlisiga qarama-qarshi turadi. [a] unlisi “yo‘g‘on” talaffuz qilinuvchi so‘zlarda keladi: Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|