Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
ädgü (edgü), käräk (keräk), yär
(yer); išit (ešit), kilir (kelir) . Qo‘lyozmada, ayniqsa, bir so‘zning ikki xil yozilganligi e’tiborga loyiq: äšit // išit (ešit), käl // kil (kel) . Bu yozuv xususiyatlari “Qutadg‘u bilig” tilida [e] tovushi amal qilganligidan dalolat beradi. Maxsus harf bo‘lmagani bois, yozuvda foydalanilgan. Asar tilida [e] tovushi amal qilganligini quyidagi misoldan ham kuzatish mumkin: Tilin emgämiš er nekü ter ešit, Bu söz iškä tutğïl, özüŋä eš et. – Tili tufayli ozor topgan kishi nima deydi, eshit, Bu so‘zni ishga solgin, (uni) o‘zingga esh et (QB.161). Ushbu misoldagi iš va eš so‘zlari o‘zaro [i] hamda [e] tovushlari bilan farq qiladi. Qadimgi turkiy matnlardagi ayni an’ana arab imlosida ham davom etgan. Arab yozuvli matnlarda [e] tovushi so‘z boshida alif, ba’zan alifu yo, ikki undosh orasida esa fatha, kasra yoki yo vositasida ifoda etilgan (Maҳмудов 1990,49–51). Demak, turkiy tillardagi [e] tovushining ildizlari eski bitiglarga bog‘lanadi. Hozirgi o‘zbek tilidagi ochiq, keng [ó] tovushining (adabiy- orfografik Ma’lumki, bu tovush boshqa turkiy tillarda uchramaydi. Shunday ekan, u o‘zbek tilida qanday va qachon paydo 115 bo‘lganligi tilshunoslar o‘rtasida jumboq tug‘dirayotgani tabiiy. Q. Mahmudovning fikricha, hozirgi o‘zbek tilidagi [ó] fonemasi o‘zlashgan so‘zlardagi cho‘ziq [a:], turkiy tillardagi etimologik til orqa [a] hamda etimologik cho‘ziq [ā] tovushlarining kengayishi natijasida hosil bo‘lgan (Maҳмудов 2004,51). Uning paydo bo‘lgan davri to‘g‘risida shunday fikrni aytish o‘rinli. Eski o‘zbek tilida, xususan, “chig‘atoy tukiysi”da arab, fors tillaridan o‘zlashgan so‘zlarda [ā] tovushi amal qilgan. Masalan, vafā, jafā, sadā, sanā . Lekin, sof turkiy so‘zlarga buni tatbiq etib bo‘lmaydi, chunki u davrda turkiy so‘zlardagi [a] unlisi, hozirdagidek, [ó] ga aylanmagan edi. Sof turkiy so‘zlarni qóra, xón, xóqón, oğlón deb emas, qara, xan, xaqan, oğlan shaklida o‘qiymiz. Shuning uchun o‘zlashgan so‘zlardagi [ā] ni mustaqil fonema emas, balki orqa qator, “qattiq” [a] tovushining varianti ([a~ā]) deb qaragan ma’qul. O‘zbek tili tarixida yaratilgan yozma manbalar tilini tadqiq qilish, ularni hozirgi yozuvga o‘girish jarayonida ochiq [ó] masalasi yanada jiddiylashadi. Yozma yodgorliklar, xususan, arab yozuvli manbalarni o‘rgangan mutaxassislar matnlarda so‘z boshida kelgan “alif madda”, so‘z orasida kelgan “alif” harfi [ó] tovushini ifoda etgan, deb sanaydilar. Matnlarni hozirgi yozuvga o‘girganda ham ularni harfi bilan emas, <ó> (adabiy-orfografik bilan beradilar. Aslida arab alifbosi asosidagi eski o‘zbek yozuvida so‘z boshida kelgan “alif madda”, so‘z ichidagi “alif” harflari kengroq vazifani bajargan. Eski matnlarni hozirgi yozuvga ag‘darganda turkiy tillarning tovush xususiyatini, fonologik tabiatini inobatga olgan ma’qul. So‘z boshida “alif madda” bilan yozilgan so‘zlarni al, ač, ačun, asïğ shaklida, so‘z ichida “alif” harfi bilan yozilgan “yo‘g‘on” o‘zak-negizli so‘zlarni barğan, turğan, tapqan, qačqan , “ingichka” negizli 116 so‘zlarni esa bilgän, körgän, ešitkän shakllarida o‘qilsa va yozilsa to‘g‘ri bo‘ladi. Ko‘pdan beri turkshunoslikda XV asr eski o‘zbek tilining, xususan, Alisher Navoiy asarlari tilining unlilar tizimi ustida tortishuv ketadi. O‘sha kezlarda yaratilgan asarlarni o‘rgangan olimlar unlilar sonini turlicha ko‘rsatadilar. Tilshunoslikda qadimgi turkiy tildagi orqa qator [a] bilan old qator [ä], orqa qator [ï] bilan old qator [i] Navoiy asarlari tilida konvergensiga uchragan degan fikr ham bor (Рустамов 1968,260–263). Ma’lumki, tarixiy taraqqiyot jarayonida unlilar tizimida o‘zgarish yuz berdi. Eski o‘zbek tili (“chig‘atoy turkiysi”)da unlilar soni sifat va miqdor jihatdan qadimgi va eski turkiy til davrlaridan farq qiladi. XV asr turkiysining unlilar tizimi xususida Alisher Navoiy aniq ma’lumot berib o‘tgan. U “Muhokamatu-l-lug‘atayn” asarida “vav” harfining turkiy matnlardagi vazifasi xususida to‘xtalib, uning to‘rt xil talaffuz etila olishi, buning natijasida ular turli ma’nolarni anglatishi mumkinligini ta’kidlaydi (türkî alfāzda bu ma’ruf va majhul harakat tört nav’ tapïlur). Buni quyidagi misollarda ochib beradi: تو ا OT ki, šäy’i muhriq-dur ve ÖT mürur ma’nāsï bilä va UT muqammirğa bürd jihatïdïn amr va ÜT ki, barïdïn oq harakatdur: kallanï otqa tutup tükin arïtur ma’nādadur. Ushbu o‘rnaklardagi ot – “o‘t, olov”, öt – “o‘t-“ (fe’l), ut – “yut-“ (fe’l: o‘yinda yut-), üt – “kallani o‘tga tutib, tukini tozalash” ma’nosida. رﻮﺗ TOR ki, dāmdur. Yana TUR ki, andïn daqïqraqdur-ki, quš olturur yïğačdur va TÖR ki, andïn daqïqraqdur, öyniŋ töridür va TÜR ki, barčadïn arïqdur, torluğnï ya ešikni türmäk amrïdur (ML.175). Ushbu o‘rnaklardagi tor – “dom, tuzoq”, tur – “qush o‘tira- digan yog‘och”, tör – “uyning to‘ri”, tür – “parda yo eshikni turmak”. 117 Alisher Navoiy turkiydagi [e] tovushi xususida ham to‘x- talgan edi. Chunonchi, “Muhokamatu-l-lug‘atayn”da turkiy matnlardagi “yoy” harfining vazifasini ta’riflab, uning uch xil talaffuz etilishi mumkinligini aytadi (üč harakatdïn artuğ tapïlmas). Buni muallif quyidagi misollarda ko‘rsatib bergan: BEZ ki, sart qudud der va BİZ ki, mā va maxnu ma’nāsï bilädür va BÎZ ki, dirafš derlär. Ushbu o‘rnaklardagi bez – “bez”, biz – “biz” (kishilik olmoshi), bîz – “bigiz”dir. TER ki, termäk ma’nāsï bilädür va TİR ki, andïn raqîqdur. Oldur-ki sartlar anï ’araq va xoy derlär va TÎR ki, barïdïn arïqdur, oq ma’nāsï bilädür (ML.175). Ushbu o‘rnaklardagi ter – “ter-“ (fe’l), tir – “ter”, tîr – “o‘q” dir. Bi o‘rnaklar ostida Navoiy turk imlosida “yoy” harfi ifoda etadigan uchta unlini nazarda tutmoqda: [e], [i], [î]. Bu misollari bilan Navoiy bir-biriga qarama-qarshi ma’noli fonemalarni emas, balki “yoy” ifoda etadigan turli tovushlarni nazarda tutgan. Chunonchi, [e] tovushi [ä] fonemasining torayishi tufayli unga variant sifatida hosil bo‘lgan, keyinchalik mustaqil holda takomil topgan. Navoiy o‘rnaklaridagi [i] tovushi “yo‘g‘on” o‘zakli so‘zlar tarkibida orqa qator [ï] sifatida talaffuz etilgan. Navoiy nazarda tutgan [î] esa “ikkilamchi” cho‘- ziqlikdir. “Ikkilamchi” cho‘ziq unlilar, odatda, o‘zi bilan yondosh kelgan biror undoshning tushishi natijasida hosil bo‘ladi. Yuqoridagi misollar “chig‘atoy turkiysi”da, xususan, Alisher Navoiy asarlari tilida to‘qqizta unli fonema amal qilganligidan dalolat beradi. Bular: [a~ā], [ä], [e], [ï], [i], [o], [ö], [u], [ü]. Turkiy tillarning fonetik tizimi badiiy adabiyot, ayniqsa, she’r rifmikasining takomiliga katta ta’sir ko‘rsatdi. O‘zbek mumtoz she’riyatida misralarning ravonligi, ohangdorligi, o‘ta jozibali va ta’sirchanligining boisi ham ana shu azaliy qonuniyatning amal qilganligida edi. 118 Turkiy tilning uzoq asrli taraqqiyoti natijasida shakllangan unlilarning mazkur tizimi eski o‘zbek adabiy tilining xarakterli xususiyati o‘laroq XX asrning boshlariga qadar saqlanib keldi. Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|