O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti “Audit” kafedrasi

2. Auditorlar tomonidan aniqlangan firibgarlik uchburchagi 
“Firibgarlik” terminii bundan 30 yil oldin Don Kressi tomonidan kiritilgan edi. Don Kressi 
firibgarlik mohiyatini o’rganib, barcha firibgarlikda mavjud bo’lgan uchta omilni ajratib ko’rsatdi. 
Keyingi yigirma yil davrda firibgarlik uchburchak modeli mustahkamlandi. 
Ilovada berilgan firibgarlikning uchta elementi quyidagilarni o’z ichiga kamrab oladi:
-
Firibgarlikni amalga oshirish uchun rag’bat; 
-
Firibgarlikni amalga oshirish va uni yashirish imkoniyati; 
-
Ratsionalizatsiya – o’z firibgarliginii oqlash uchun kerak bo’lgan firibgarning fikrlash 
tarzi.
Moliyaviy hisobot bilan bog’liq bo’lgan katta qo’llamli salat yog’i firibgarigi bugungi 
kundagi firibgarlikka misol bo’la oladi. Mazkur firibgarlik Nyu-Djersida Xom ashyo o’simlik yog’i 
Itifoqi tomonidan amalga oshirilgan edi. Uning kontseptsiyasi oddiy bo’lgan: kompaniya o’zining 
amalda mavjud bo’lmagan zaxiralarini ko’p deb ta’kidlab, o’zining moliyaviy holatini yuqori 
ko’rsatadi. Ortiqcha ko’rsatillgan aktivlar kompaniyaga xarajatlarni kamaytirib, daromadlarni 
ortiqcha ko’rsatishga imkon beradi. Umuman olganda firibgarlik kreditorlar va ta’minotchilarga 
tahminan 150 mln AQSh dollariga aylandi (jorriy kursada 1 mlrd dollar). Firibgarlik oddiy tusda 
sodir qilingan edi. Kompaniya katta tsisternalarda salat yog’ini saqlagan, U katta hajmda o’simlik 
yog’igko’rib chiqqan.

---

 
Firibgarlik kompaniya tomonidan quyidagicha amalga oshirilgan: 
-
Birinchidan, u tsisternalarni katta hajmdagi suv bilan to’ldirigan. 
-
Ikkinchidan, oqibatda suvning sathi yog’ bilan qoplanadi. Buning natijasida auditor 
tsisternani tekshirganda uning yuqori, ya’ni yog’li sathini ko’rgan.
-
Uchinchidan, kompaniya auditorning tekshiruv marshrutini hisobga ollib, bir tsisternadan 
ikkinchi tsesternaga suvni haydab turgan.
Mazkur firibgarlik bugungi kunda ham ayrim firibgarlar tomonidan amalga oshirilmoqda. 
Chunki 
nopok 
shaxslar 
firibgarlikni 
amalga 
oshirish 
maqsadida 
inventirizatsiyadagi 
kamchiliklardan foydalanmoqda. 
Mazkur elementlar bilan bog’liq omillar firibgarlik yoki qizil bayroqlar riski omillari deb 
nomlanadi. 
Oddiy misol sifatida qurilish kompaniyada sodir bo’lgan firibgarlik ko’rsatiladi. Kompaniya 
yo’l qoplamasi tagidan kanalizatsiya va suv oqish bilan bog’liq ishlarni amalga oshirdi. Dastlab bu 
ishlar uncha katta bo’lmagan summadan boshlanib, ish yakunida bir yilda undan olingan daromad 
30 mln dollarni tashkil qildi. Qurilish ishlari Michigan va Kolorodo shtatlarining turli xududlarida 
amalga oshirlgan. Kompaniyalar ko’p holatlarda qurilish materiallarini ish bajarilayotgan joydan 
sotib oladi. Bitimga qurilish vakilari imzo qo’yyadi va to’lovni amalga oshirish uchun u 
buxgalteriyaga yuboriladi.
Firibgarlik uchburchagi mazkur holatda qanday ishlashini ko’rib chiqamiz. Firibgarlikning 
mohiyati shundan iboratki, buxgalter sohta ta’minot uchun qalbaki xujjat tayyorlaydi. To’lovni 
amalga oshirish maqsadida hisob yozuvini, kvitantsiyani va xaridga buyurtma tayyorlaydi.
Birinchidan, firibgarlik amalga oshirilishi uchun qandy rag’batlar mavjud bo’lgan? 
Buxgalter ko’p sonli moliyaviy muammolar bilan duch kelgan. Bu muammolar qarib qolgan ota-
onalarini boqish, ularning dori-dormonga ketgan xarajatlarini o’z zimmasiga olish kabilardan iborat 
bo’lgan. Ikkinchidan, yangi prezident xarajat moddalarini hali belgilashga o’lgurmagan. Chunki 
imkoniyat bu uchun mavjud emas edi. Uchinchidan, oqilona harakat qilish ancha murakab bo’lgan. 
Firibgar bunday firibgarlikda bir marta qo’shimcha daromad olish va u xech qachon fosh 
etilmasligiga ishonch hosil qilgan. Bundan tashqari, bu firibgarlik keyincha yanada foyda keltirish 
mumkinligi to’g’risida o’ylagan. Bu ishning boshqa bir nozik tomoni shundan iborat ediki, yangi 
prezident barcha vitse-prezidentlarni takdim qilgandan so’ng superrvizorlar yangi pikaplarga ega 
bo’lgan. Buxgalter esa bittasiga ham ega bo’lmadi. U xatto bonus ham olmadi.
Buxgalterning fikricha, u olgan pullar raxbariyat va vitse-prezidentlar olayotgan puldan 
uncha farq qilmagan. Boshqacha qilib aytganda u o’z xatti-xarakatini oqilona bilib, to’lovlarni 
haqiqiy olayotganligiga o’zini ishontirdi. Agar firibgarlikning mazkur uch elementlarining biri ( 
tibbiy muxtojlik, nazoratning ichki vositalariniing yomon holatda bo’lganligi, ratsionalizatsiyalash) 
bo’lmaganda edi, uning sodir etilish ehtimoli mavjud bo’lmas edi.
Shunday qilib, auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib chiqqayotganda –aktivlarni 
noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab noto’g’ri ko’rsatilishi – firibgarlik 
uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish boshlashi lozim.
Firibgar sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.
Auditorlik guruh har bir tadbir bo’yicha firib sodir etilishiga bo’lgan rag’bat yoki bosimni , 
shu jumladan firibgarlik sodir etililshi mumkin bo’lgan ehtimoliy sohalarni ham ko’rib chiqishi 
lozim. Bu rag’batlar quyidagilarni kamrab oladi:
-
kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;
-
har qanday yaxshi foyda yoki yaxshilangan balans uchun boshqa moliyaviy bosimlar; 
-
qarz shartnomalari; 
-
aktsiyalar optsioni qo’llashining oxirigacha yoki muddati tugaguncha; 
-
moliyaviy natijalar , kompaniya faoliyatining og’ir ahvoli yoki kompaniya faoliyatining 
davom etilish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy farofonlik;
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:
-
jiddiy moliyaviy ishlar kabi shaxsiy omilllar; 
-
shaxsiy daromad imkon bermagan farovon hayot kechirish uchun oila, do’stlar tomonidan 

---

ko’rsatilgan bosim;
-
Qimor o’yinlarga va norkotiklarga moyillik.
Firibgarlikni sodir etish imkoniyati. Firibgarlikni sodir etish imkoniyati firibgarlik 
tadqiqotlarining asosiy va izchil jihatlari hisoblanadi. “Har bir kishi firibgarlikni sodir etish 
mumkin” tushuncha o’z oydinligiga qaramasdan u aslida ko’p ma’nolarni bildiradi.
Bu degani nafaqat firibgarlik sodir etish uchun imkoniyat borligini, balki nazorat yo’qligini 
yoki bitimlar bilan bog’liq murakabliklar mavjudligini va bunday holatda jinoyatchi qo’lga tushish 
imkonniyati past ekanligini bildiradi.
Auditor ko’rib chiqishi kerak bo’lgan firibgarlikni amalga oshirish imkoniyatlari 
quyidagilarni kamrab oladi:
-
Ishtirokchilar bilan katta bitimlar tuzish; 
-
Kompaniyaning tanlagan munosabati ta’minotchi va mijozlarga muddat va shartlarni 
qo’yish imkoniyatining mavjudligi yoki mavjud emasligini bildiradi. Bu holat shaxslarga firibgarlik 
operatsiyalarni amalga oshirish uchun imkon beradi evi bermaydi; 
-
Rahbariyatning aktivlar yoki buxgalteriya baholarida kelisha olmasligi. 
-
Murakab yoki nobarqaror tashkiliy tuzilma. 
-
Nazoratnin kuchsiz yoki mavjud bo’lmagan ichki vositalari. 
Firibgarlikni ratsionalizatsiyalash. 
Katta firiibgarikda ratsionaliziyalash asosiy tarkibiy element hisoblanadi. Ratsionalizatsiya 
o’g’irlik kabi noqonuniy yoki etika me’yorlariga to’g’ri kelmaydigan xati-xarakatni tekshiruvchi 
shaxsni o’z tarkibiga oladi. Firibgarlik bilan bog’liq moliyaviy hisobot uchun ratsionalizatsiya 
“kompaniyani saqlab qolishdan” shaxsiy ochko’zlikgacha tebranib, quyilagilarnii o’z ichiga oladi:
Barchalar moliyaviy hisobot bo’yicha oz-oz aldaydi; biz hamm usha o’yinni o’ynaymiz. 
XYZ kompaniyani sotib olish yoki xodimlarimizni aktsiyalar optsioni orqali saqlab qolish 
uchun aktsiyalarning yuqoriroq kursini talab qilamiz.
Quyidagilar aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish uchun ba’zi bir umumiy ratsionalizatsiya 
bo’ladi: 
-
oila a’zosini yoki sevimli kishini moliyaviy inqirozdan qutqarib qolish maqsadida amalga 
oshirilgan firibgarlik o’zini oqlaydi;
-
agar pulni qo’lga kiritmasak, unda biz barcha narsalardan (oila, avtomobil, uy va 
boshqalardan) mahrum bo’lamiz; 
-
tiashqaridan xech qanday yordam kelmaydi; 
-
bularning barchasi qarz olish, ularnii birinchi imkoniyat tug’ulganda qaytaramiz; 
-
biz o’z xarakatimizning oqibati to’g’risida yoki qabul qilingan odob va ishonch to’g’risida 
o’ylamaymiz.