Darslikning matnida ma’lum bir mavzuning bayoni berilgan va u
quyidagi qismlardan iborat:
nazariyalar, tushunchalar, tavsiflar va
metodologiya. Nazariyalar ilmiy tushunchalar, qonuniyatlar, tamoyillar,
dunyoqarash, g’oyalari va yakuniy xulosalardan iborat. Darsliklarda ko’p
xollarda tushunchalarni ifodalaydigan atamalar shriftlar bilan ajratiladi.
Darslikning matnida tabiiy va iqtisodiy
geografik komplekslar
orasidagi o’zaro aloqalar ochib beriladi, ishlab chiqarish tarmoqlarini
joylanish tamoyillarini, u yoki bu tabiiy voqea va xodisalarni sababini
tushuntirib beradi. Ayrim hollarda matndagi tushunchalar muammoli
xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin, bu esa o’quvchilarni ijodiy tafakkurini
rivojlanishiga va bilim faoliyatini faollashuviga imkon beradi.
Geografik matnlarning asosiy xususiyatlaridan
biri voqea va
xodisalarning bayoniga bag’ishlangandir. Masalan, tabiiy sharoit tavsifi,
iqtisodiy geografik tavsif va h.k.
Darslikning matnida ilmiy bilimlarni olish usullari hamda fanning
metodlari bilan tanishishga katta axamiyat berilgandir. Masalan,
kartografik usul, landshaft usuli, aerometodlar, kosmik usul va h.k.
Darslik matnida ham o’quv metodlari bayonida juda ko’p mantiqiy
aloqalar uchraydi. Masalan, shuning uchun shunday qilib, demak, agar
shundan kelib chiqqan holda va h.k. Matn bayoni davomida ayrim
hollarda topshiriqlar uchrab qolishi mumkin. Masalan,
tushuntirib bering
nima uchun shimoliy yarim sharda daryolar o’ng qirg’og’ini yemiradi;
aytingchi daryolarning nishabi ular tezligiga qanday ta’sir qiladi; o’ylab
ko’ring nima uchun Afrikada qoloq davlatlar ko’p va h.k. shunday qilib
matnni tuzilishini o’zi o’quvchilarni o’quv materialini tushunishga
yo’naltiriladi, yangi bilimlarni o’zlashtirishni osonlashtiradi.
Darslik matnini o’quvchilar tomonidan tushunilishi va o’zlashtirilishi
murakkab jarayon hisoblanadi. U quyidagi omillarga bog’liq: a)
o’quvchilarda zarur bilimlarni bor yoki yo’qligi; b) matndagi tanish va
notanish so’zlarning nisbatiga; v) matnni o’qish ko’nikmasini
shakllanish
darajasi.
Matndan tashqaridagi ma’lumotlar o’qitish va nazorat vazifalarini
bajaradi. Matndan tashqaridagi ma’lumotlarga quyidagilar kiradi: a) savol
va topshiriqlar; b)mundarija, shriftlar; v)ko’rgazma metodlar.
Xar bir darslikda juda ko’p savol va topshiriqlar tizimi berilgan. Ular
tushunchalarni o’zlashtirishga, geografik voqea va hodisalar orasidagi
aloqalarni aniqlashga, ko’nikmalarni qo’llashga yo’naltirilgan. Savol va
topshiriqlar darslikni turli joylarida uchraydi: yangi mavzu oldidan; matn
ichida; matnning oxirida.
Darslik matni oldida joylashgan savol va topshiriqlar o’quvchilar
tomonidan ilgari olingan bilimlarni faollashtirishga yo’naltirilgan bo’ladi.
Masalan, biror hududni iqlimini o’rganishdan oldin iqlim hosil qiluvchi
omillar haqidagi bilimlarini faollashtirish.
Matn ichidagi savol va topshiriqlar o’quvchilarni
fikrlash faoliyatini
yangi o’quv materialini o’zlashtirishga yo’naltiradi. Matnning so’ngida
berilgan savol va topshiriqlar esa olingan bilim va ko’nikmalarni qo’llashga
yo’naltiradi. Masalan, daryolar mavzusini o’tganda, daryo nima, o’zan
nima, daryo vodiysi, daryoni to’yinishi haqida olingan bilimlarni qo’llash
mumkin.
Yirik bo’limlar so’ngida berilgan savol va topshiriqlar umumalashgan
xususiyatga ega, bilimlarni tartibga solishga undaydi, o’quvchilarni
umumiy dunyoqarash bo’yicha xulosalar qilishga olib keladi.
Matndagi ko’rgazmali materiallarga quyidagilar kiradi: matndagi
kartalar; muqovadagi kartalar;
diagrammalar, chizmalar va jadvallar;
rasmlar va fotografiyalar; turli xil kesmalar; orografik chizmalar.
Ko’rgazmalar faqat matn mazmunini boyitibgina qolmasdan alohida bilim
manbaii bo’lib ham hisoblanadi.
Geografiya darsliklarining oxirida berilgan atama va tushunchalar
lug’atida mazkur kursda berilgan tushunchalar tizimining ro’yxati beriladi.
Dostları ilə paylaş: