Toshkent davlat iqtisodiyot universtiteti

Tijorat banklarining funksiyalari va operatsiyalari 
 
Tarixiy taraqqiyot davomida banklar mablag‘larni yig‘ish, saqlab 

---

31 
berish, kredit-hisob va boshqa turli xil vositachilik operatsiyalarini 
bajarib kelganliklari sabab, banklar kredit muassasa bo‘lib, foyda olish 
maqsadida bank barcha risklarni o‘ziga qabul qilgan holda 
operatsiyalarini amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining
1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati 
to‘g‘risida»gi qonunining 1-moddasiga asosan “
Bank” 
–
tijorat 
tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat 
turlari majmuini amalga oshiradigan, ya’ni: 
- yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda 
qabul qilingan mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki 
investitsiyalash uchun foydalanish; 
- to‘lovlarni amalga oshirish bilan shug‘ullanuvchi yuridik 
shaxsdir. Demak, bank barcha riskni o‘z zimmasiga olib, yuridik va 
jismoniy shaxslarning pul mablag‘larini jalb qilib, bank resurslarini 
tashkil qilgan holda, bu mablag‘larni muddatida qaytarib berish, to‘lov 
va ta’minlash shartlari asosida o‘z nomidan ularni joylashtiradi hamda 
yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitob va vositachilik 
operatsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. 
Ba’zi adabiyotlarda «bank–bu korxona», deb ham izoh beriladi. 
Ma’lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish 
jarayonini amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona 
faoliyatiga shu jihatdan o‘xshatish mumkinki, tijorat banklari ham 
korxonalar singari o‘z faoliyatini o‘z daromadini ko‘paytirishga 
qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan farqli ravishda banklar shu 
asosida birinchidan, o‘z ta’sischilari–aksiyadorlarining manfaatlarini, 
ikkinchidan, o‘z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni ta’min-
laydi. 
Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha, shunchaki «korxona» 
emas, balki «maxsus korxona» deb qarash zarur. Chunki tijorat 
banklari ssuda kapitali harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank 
o‘z aksiyadorlariga, paychilariga foyda olishni ta’minlaydi. 
Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib, kredit 
resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig‘iladi va bu banklar 
huquqiy, jismoniy shaxslarga o‘z xizmatlarini ko‘rsatadilar. 
Bank bu shunday korxonaki, unda xom-ashyo bo‘lib depozit va 
qo‘yilmalar hisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan ssudalardir. 
Depozit va qo‘yilmalar jalb qilingan qarz mablag‘lari, berilgan 

---

32 
ssudalar esa – joylashtirilgan mablag‘lar bo‘lib hisoblanadi. 
Har xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan pul mablag‘larini jalb 
qilish uchun, qarz hajmiga qarab ma’lum summani foizlar shaklida 
to‘lash kerak. Bo‘lmasa mablag‘ qo‘yuvchilar yoki boshqa bankni 
tanlaydilar, yoki pul saqlashni boshqa shakllariga o‘tadilar: masalan, 
oltin yoki valyuta sotib olish, boshqa moliyaviy vositachilar 
xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul saqlash shaklini tanlashda 
mablag‘ qo‘yuvchini ikkita muhim omil – moliyaviy vositachilarning 
ishonchli ekanligi va daromad olish darajasi (qarzga to‘lanadigan 
foizlar) ko‘proq qiziqtiradi. 
Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab 
foiz shaklida to‘lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat 
banklarining bozor munosabatlari subyektlari bilan aloqasi yanada 
kengayadi va chuqurlashadi. Bank bu holda barcha mablag‘lari 
harakatini boshqarib boradi. 
Bu ikkita foiz stavkalari o‘rtasida farq – bank daromadining asosiy 
manbasi bo‘lib, iqtisodiy adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi. 
Shunday qilib, marja – bu jalb qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz 
va ssuda foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdir. 
Banklar mablag‘larni jalb qilish va joylashtirish yo‘li bilan barcha 
pul mablag‘lari harakatini boshqarib boradi. Bankning asosiy faoliyati 
vositachilik bilan bog‘liq bo‘lib, u pul mablag‘larni qarz beruvchidan 
qarz oluvchilarga o‘tkazish bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni 
bajarishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasida xorijiy banklar va har 
qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat ko‘rsatishi 
mumkin. O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat 
banklari va ularning mulkchilik shakli turli mulkchilikka asoslan-
gandir. 
Odatda, O‘zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko‘rinishida 
tashkil etiladi. Bankning ustav kapitalini shakllantirish uchun davlat 
organlarining mablag‘lari, jamoa, birlashmalar va fondlarining 
mablag‘lari, garov va kreditga olingan mablag‘lardan foydalanish 
mumkin emas. 
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga 
o‘xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy 
yig‘ilishi hisoblanadi. Bu yig‘ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va 
aksiyador korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning 

---

33 
umumiy yig‘ilishi ko‘rib chiqishga qo‘yilgan masalalar bo‘yicha qaror 
qabul qilish uchun aksiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi 
lozim. 
Bankning boshqaruvini direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga 
qo‘shimcha tarzda bank boshqaruvini kuzatish va nazorat qilish 
mas’uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi a’zolarining tarkibi 
va saylanish muddati tijorat bankning nizomi bilan belgilanadi. 
Bank Kengashi bank faoliyatining asosiy yo‘nalishini, kredit 
siyosati va bankning boshqa rejalarini ko‘rib chiqish, daromad, 
xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash, shu’balarni ochish yoki yopish 
masalalarini ko‘rib chiqish kabi masalalar bilan shug‘ullanadi. 
Bank Boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank 
boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi va direktorlar kengashi 
oldida javobgardir. Aksionerlarning umumiy yig‘ilishi, bank kengashi 
va boshqaruvi bankning boshqaruv organlari hisoblanadi. 
Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va uning faoliyati uchun javob 
beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi hisoblanadi. 
Boshqaruv bank kengashi va aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi oldida 
hisobdordirlar. 
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda tijorat 
banklar iqtisodiyotining to‘lov mexanizmida yetakchi o‘rin tutadi. 
Mamlakatimiz iqtisodiyot to‘lovlarni amalga oshirishni isloh qilish 
va rivojlantirish orqali mamlakatimiz to‘lov tizimida tijorat 
banklarning o‘rni kengaymoqda. 
Undan tashqari tijorat banklar moliya-valyuta bozorida faoliyat 
ko‘rsatish, ya’ni qimmatli qog‘ozlar chiqarish va ularni joylashtirish, 
sotib olish bilan shug‘ullanishi, mijozlarga har xil axborotlar, 
maslahatlar berish bilan shug‘ullanishi mumkin. 
Tijorat banklari yuqorida keltirilgan funksiyalar asosida quyidagi 
operatsiyalarni bajaradi: 
- passiv operatsiyalar; 
- aktiv operatsiyalar; 
- bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari; 
- bankning o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshiradigan 
operatsiyalari va boshqa turdagi operatsiyalarni bajaradilar. 
Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining moddiy jihatdan 
qo‘llab-quvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda 

---

34 
mikromoliyaviy xizmatlarning o‘rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. 
O‘z navbatida, aholi o‘rtasida mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan 
talabning kuchayishi mahalliy mikrokredit tashkilotlari va lombardlar 
faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish va sifatli xizmat 
turlarini taklif etishni talab etadi. Jahon tajribasidan ma’lumki, kichik 
biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatinining dastlabki 
davrlarida ularning kreditlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda 
tijorat banklariga muqobil ravishda nobank kredit tashkilotlarining 
ham ahamiyati kattadir. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy 
banki 
tomonidan respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan 
nobank 
kredit 
tashkilotlari, xususan, mikrokredit tashkilotlari hamda lombardlar 
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish borasida amalga 
oshirilayotgan chora-tadbirlar, shuningdek, ular faoliyatining me’yoriy-
huquqiy 
bazasi 
yanada 
takomillashtirilishi 
nobank 
kredit 
tashkilotlarining moliyaviy barqarorligini va faoliyati ko‘lamini 
kengaytirishga mustahkam zamin yaratmoqda. 
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi 
«2011–2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh 
qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting 
ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi PQ-
1438-sonli 
Qarorida, 
aynan, 
nobank 
tashkilotlari 
faoliyatini 
takomillashtirish chora-tadbirlari belgilab berildi. Bunda nobank 
tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish, mikrokreditlash va 
boshqa mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatish hajmlarini kengaytirish, 
nobank tashkilotlari va ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat turlari 
tarmog‘ini kengaytirish, nobank tashkilotlarida hisob yuritilishini, ular 
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish usullarini yanada 
takomillashtirish, axborot-aloqa texnologiyalarini joriy etish, nobank 
tashkilotlari xodimlarining malakalarini oshirish, mikromoliyalash 
sohalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarni keng 
yoritish shular jumlasidandir. 
2015-yilda mikrokredit tashkilotlarining asosiy ko‘rsatkichlari 
barqaror o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, jami aktivlari qoldig‘i
2014-yildagiga nisbatan 30,2 foizga oshib, 2016-yilning 1-yanvar 
holatiga ko‘ra, 67,5 mlrd. so‘mga, kapitali 25,3 foizga oshib, 46,7 
mlrd. so‘mga va ajratilgan kredit va ko‘rsatilgan lizing xizmatlari 
qoldig‘i 24,2 foizga oshib, 54,4 mlrd. so‘mga etdi
1
. 

---

35 
Shuningdek, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, lombardlarning 
jami aktivlari o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 36,0 foizga oshib, 
41,5 mlrd. so‘mni, kredit 
qo‘yilmalari qoldig‘i 44,7 foizga oshib, 34,6 mlrd. so‘mni va jami 
kapitali hajmi 29,6 foizga oshib, 35 mlrd. so‘mni tashkil etdi. 
Nobank kredit tashkilotlari tarmog‘i va ular tomonidan 
ko‘rsatilayotgan mikromoliyalash xizmatlari ko‘lamining kengayib 
borayotganligi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni moliyaviy 
qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, aholini kreditlash hajmlarining oshib 
borishiga xizmat qilmoqda. 
Jahon bankining ma’ruzasida O‘zbekiston keyingi yillarda tadbir-
korlik faoliyati uchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida eng 
yaxshi natijalarga erishgan dunyodagi o‘nta davlat qatoridan joy olgani 
qayd etilgan. 
Ana shu yo‘nalishdagi islohotlar natijasida yalpi ichki mahsulo-
timizda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2000-yildagi 
31 foizdan bugungi kunda 56,7 foizga etgani yoki 1,8 barobar oshgani 
alohida ta’kidlandi
2
. 
Bugungi kunda mamlakatimizda aholining kam ta’minlangan 
qatlamini moddiy jihatdan qo‘llab-quvvatlash, ularning hayotlari 
farovonligini ta’minlashda mikromoliyaviy xizmatlarning o‘rni muhim 
kasb etmoqda. O‘z navbatida aholi, o‘rtasida mikromoliyaviy 
xizmatlarga bo‘lgan talabning kuchayishi mahalliy mikrokredit 
tashkilotlari va lambardlar faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib 
chiqish va sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etmoqda. 
Nobank kredit-moliya institutlari – bu rasman bank emas (bank 
litsenziyasiga ega emas), ammo asosiy faoliyati moliyaviy xizmatlar 
ko‘rsatish bo‘lib, ko‘p jihatdan banklarnikiga bog‘liq va muqobil 
hisoblanadi. Shuning uchun nobank kredit-moliya institutlari ko‘plab 
ingliz tilidagi adabiyotlarda banklarga asosiy raqobatchi deb aytiladi 
va bular: lombard tashkilotlari, mikrokredit tashkilotlar va kredit 
uyushmalari (hozirgi kunda faoliyati to‘xtatilgan).