―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

 
Eskirishga yuqori chidamlilik. 
7.Suv va neft maxsulotlari ta‘sirigayuqori chidamlilik. 
8. Narxining pastligi. 
 
14.4- rasm. Penetratsiya harakati va ―ideal‖ bitum qovushqoqligiga haroratning ta‘siri. 
1 - yo‗l 
Asfaltbeton tarkibidagi bitum biriktiruvchining ish qobiliyati -

---

534 
ko‗chishning kuchlanishi, siqilish va haroratlar farqining davriy ta‘sirida yo‗l 
qoplamasi bitumining plastikligi va cho‗ziluvchanligiga ko‗p jihatdan 
bog‗liqdir. Bitumning murakkab tuzilishi va mutaxassislarning ―ideal‖ bitum 
haqida turlicha ta‘riflari tufayli uning sifat ko‗rsatgichlariga nisbatan talablar har 
doim xam aniq emas [19]. Shuning uchun ham 14.2-14.6 jadvallarda keltirilgan 
ma‘lumotlarni taqqoslashdan ko‗rinib turibdiki, turli mamlakatlar uchun bu 
ko‗rsatgichlar bir-biridan farq qiladi.
 
14.5-rasm.«Ideal» bitum penetratsiyasi va qovushqoqligining belgilangan юклама 
davomiyligiga bog‗liqligi. 
So‗nggi yillarda Yevropada ishlab chiqariladigan asosiy mahsulotlarga 
bo‗lgan talablarni bir xillashtirishga bo‗lgan aniq tendensiya kuzatildi. Shuning 
uchun Yevropa ittifoqi Yevropa standartlashtirish tashkiloti(CEN)ga barcha 
sanoat mahsulotlariga, jumladan, bitum materiallariga milliy standartlarni 
uyg‗unlashtirishga buyruq bergan. CEN tashkiloti tarkibiga ko‗plab Yevropa 
mamlakatlarining standartlashtirish bo‗yicha tashkilotlari kiradi. 
Ularning 
har biri bitum materialiga nisbatan o‗z standartlariga ega, biroq bugungi kundagi 
masala – har bir mamlakat uchun yagona bo‗lgan meyorni, bir vaqtning o‗zida 
ularning har birining sharoitini (ob-havo, yo‗l harakati intensivligi va yo‗l 
qurilishi bo‗yicha mamlakatlarga xos amaliyotni) hisobga olgan holda 
yaratishdir. 

---

535 
Bitumlar markalari shunday tanlanganki, Yevropada ishlatiladigan barcha 
bitum navlarini ifodalaydi. Eng qattiq marka penetratsiyaning 20 0,1 mm 
qiymatiga ega, chunki undan qattiqroq mahsulotlar yo‗l qurilishida kamdan-kam 
ishlatiladi. Normativga ikki maxsus 30/45 va 40/60 marakalari ham kiritilgan, 
ular asosiy serialar bilan kesishadi. 
Yuqorida aytilgan normativga muvofiq majburiy nazorat qilinadigan sifat 
ko‗rsatgichlari 25
о
С dagi penetratsiya, yumshash harorati, chaqnash harorati, 
toluolga aralashuvchanligi va yupqa qavatda qizdirib sinash hisoblanadi. 
Penetratsiyaga sinash bitumlarni klassifikatsiyalashga xizmat qilib, bitumning 
qattiqligini tavsiflaydi va bitum qattiqligini turli xil yuklamalarda hisoblashga 
yordam beradi. Yumshash haroratidan bitumning deformatsiyaga nisbatan 
barqarorligini ifodalashda foydalaniladi va u penetratsiya bilan birga bitumning 
issiqlikka ta‘sirchanligini tavsiflaydi. Asfalt aralashmasini tayyorlashda 
bitumning qattiqligini ifodalash uchun tajribaning uch xil usulidan foydalanish 
mumkin: RTFOT(yuzani yangilashda yapqa qatlamda qizdirib tekshirish), 
TFOT (yupqa qavatni qizdirish bilan sinash) yoki RFT (aylanuvchi kolbada 
qizdirish va havo uzatilishi bilan sinash, Germaniyada foydalaniladi).
 
Bu sinovlar bir-biriga juda o‗xshash va ular yordamida bir hil natijalarni 
olish mumkin, aksincha holatlarda esa RTFOT usuliga ustunlik beriladi. Yupqa 
qavatda qizdirib sinashda massa o‗zgarishi normativi yordamida, tarkibida juda 
ko‗p yengil fraksiyalar bo‗lgan bitumlar qo‗llanilishining oldini olishga harakat 
qilinadi. Bu bir vaqtning o‗zida mehnat xavfsizligi ko‗rsatgichi ham hisoblanadi, 
chunki u issiq bitumdan chiqadigan bug‗ miqdorini cheklaydi va shunday qilib 
asfaltbeton zavodida va asfaltni yotqizishda ishlaydigan ishchilarni zararli 
ta‘sirlardan saqlaydi. 
Bitumlarning qotishga moyilligi yupqa qavatda qizdirilgandan so‗ng 
kirish chuqurligi ko‗rsatgichiga minimal talab bilan cheklanadi. Asfaltni 
tayyorlashda bitumning haddan tashqari qattiqlashishi asfalt qoplamasining 
mo‗rt bo‗lishiga olib kelishi mumkin. Yupqa qavatda qizdirib tekshirishdan 
keyin 
yumshash 
haroratini 
normallashtirish 
bitumning 
deformatsion 

---

536 
barqarorligiga bo‗lgan minimal talabni belgilaydi. 
Chaqnash haroratini aniqlash bitumni tashish va saqlash shartlarini 
ta‘minlashga qaratilgan xavfsizlikni tekshirish hisoblanadi. Tajriba ochiq 
idishda olib borilib, bu amaliyot Yevropa mamlakatlarining ko‗pchiligida qabul 
qilingan, biroq hozirda uni yopiq idishda aniqlash usuliga almashtirish 
imkoniyati masalasi ko‗rib chiqilmoqda. Eruvchanlikni aniqlash bitumda koks 
yoki boshqa keraksiz moddalar yo‗qligini kafolatlovchi, bitumning tozaligini 
tekshirish uchun xizmat qiladi. Majburiy tekshiruvlardan tashqari qo‗shimcha 
ixtiyoriy tekshiruvlar ham nazarda tutilgan bo‗lib, ba‘zi mamlakatlar uchun 
kerakli va bajarilishi shart bo‗lgan tekshirishlar qatoriga kiritilishi mumkin. 
Bitumning kimyoviy tarkibini xarakterlovchi, ammo uning hech qanday 
funksional xossalarini belgilamaydigan parafin miqdorini tekshirish, barcha 
mamlakatlar tomonidan ma‘qullanmadi, bu qo‗shimcha va vaqtinchalik talab va 
keyingi normativlarda bekor qilinishi kabi qarama-qarshi fikrlarga olib keldi. 
60°C dagi dinamik qovushqoqlik shimoliy mamlakatlarda yumshash 
haroratining o‗rniga bitumning deformatsiyalanish mezoni hisoblanadi. Tajriba 
yumshash harorati hisoblangan empirik xarakterini emas, moddanig 
fundamental xossasini aniqlaydi, bunda asfaltning deformatsion barqarorligi 
bilan qovushqoqlik korrelyatsiyasi ham yumshash harorati ko‗rsatgichidan 
foydalanishga nisbatan birmuncha yaxshiroq. Biroq markaziy va janubiy 
Yevropa mamlakatlarida qovushqoqlikni aniqlashdan deyarli foydalanilmagan, 
shuning uchun ham yumshash harorati majburiy talabga, 60°C da 
qovushqoqlikni sinash esa qo‗shimcha ixtiyoriy deb qabul qilingan. 
Kinematik 
qovushqoqlik 
bitumning 
nasoslarda 
135°Cdagi 
haydaluvchanligini va mineral materiallar bilan aralashuvchanligini tavsiflaydi, 
60°Cdagi dinamik qovushqoqlik va kirib borish chuqurligi bilan birgalikda esa 
bitumning issiqlikka ta‘sirchanligini tavsiflaydi. Fraas bo‗yicha mo‗rtlik harorati 
bitumning manfiy haroratlarda haroratga barqarorligini tavsiflaydi. Chunki 
janubiy Yevropa mamlakatlarida bunday tajriba aktual hisoblanmaydi, bu 
ko‗rsatgich qo‗shimcha ko‗rsatgichlar qatoriga kiritilgan. 

---

537 
Bitumning qotishini nazorat qilish uchun, asosida ushbu yupqa qatlamda 
qizdirish usuli yotuvchi boshqa imkoniyat ham mavjud. Baholovchi parametrlar 
sifatida to‗rt variant ichidan tanlash taklif qilingan (14.6 jadvalga qaraymiz). 
Har 
birida 
qizdirishdan 
so‗ng 
yumshash 
haroratining 
o‗zgarishi 
normallashtiriladi. Bundan tashqari, uchta variantda mo‗rtlik harorati qiymati va 
bu variantlarning ikkitasida qo‗shimcha ravishda – bitumning penetratsiya 
indeksi normallashtiriladi. 
Normativga penetratsiya indeksini qo‗shish uzoq muhokama qilinib, oxir 
oqibatda u penetratsiya va yumshash haroratiga bilvosita talablar orqali 
normativga kiritilgan. Buning sababi shu bo‗ldiki, penetratsiya indeksini 
aniqlash unga normativ sifatida kiritilgan penetratsiya va yumshash harorati 
ustidan hech qanday ustunlik bermaydi. Bundan tashqari, penetratsiya va 
yumshash harorati normativi bitumning issiqlikka ta‘sirchanligini tavsiflaydigan 
qilib belgilangan bir vaqtda penetratsiya indeksining o‗zi bitum sifatini 
kafolatlamaydi.
Bitumni cho‗zilishga sinash normativga kiritilmagan edi, chunki u 
o‗zining bugungi holatida barcha asosiy markalarda cho‗ziluvchanlik 100 sm 
dan oshishi sababli, funksional sinovlar qatoriga kiritilishi juda qiyin. 
Tishlashishni sinash bitum normasiga emas ko‗proq asfalt aralashmasi 
sinoviga taalluqli deb qaraldi, chunki chet el mutaxassislarining fikriga ko‗ra 
[20] tishlashishga sinash natijalari biriktiruvchining xossalariga nisbatan toshli 
komponentlarga ko‗proq bog‗liq bo‗ladi. Mo‗rtlik haroratini aniqlash uchun 
sinash ixtiyoriy hisoblanadi. Yangi umumevropa normativlari MDHda ham 
qabul qilinmaganligiga qaramay yo‗l bitumlarini ishlab chiqaruvchilar ularni 
bilishlari va ma‘lum darajada ularni hisobga olishlari kerak. Bundan tashqari, 
o‗z mahsulotlarini Yevropa mamlakatlariga yetkazib berishda ularda qabul 
qilingan normativlar bo‗yicha tekshiruvdan o‗tkazishga majbur bo‗ladilar.