Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti m. M. Tashxodjayev, M. G. Umarxodjayeva

 
 

---

107 
VIII BOB. IQTISODIY SAMARADORLIKNI OSHIRISHDA 
KORPORATIV MADANIYATNING TA’SIRI 
 
8.1. Korporativ madaniyatda “effekt”, “samaradorlik” va 
 “iqtisodiy samaradorlik” tushunchalari 
So‘nggi o‘n yilliklardagi mahalliy iqtisodiy adabiyotlarda samara-
dorlikdan ko‘ra ko‘proq umumiy tushunchani topish mumkin emas. U 
ko‘plab ilmiy ishlar va tadqiqotlarga bag‘ishlangan. Ushbu konsepsi-
yaning umumiy va ko‘plab xususiy talqinlari berilgan, uning shakllan-
ish asoslari ko‘rib chiqilgan va turli o‘lchov usullari taklif qilingan. 
Ba’zan unga odatda shior belgisi berildi.
Bu boradagi bahs-munozaralar tubdan iqtisodiy o‘zgarishlarning 
boshlanishi bilan to‘xtamadi, boshqa ko‘rinishda dolzarb masalalar bi-
rinchi o‘ringa qo‘yilgandi. 
Umuman olganda, samaradorlik (lotin tilida – samarali, natija 
beruvchi) rivojlangan tizimlar, jarayonlar, hodisalarni tavsiflaydi.
Samaradorlik rivojlanish ko‘rsatkichi bo‘lib xizmat qiladi, bu uning 
eng muhim rag‘batidir. Tadbirkorlik faoliyatining muayyan turi va 
ularning umumiy samaradorligini oshirishga intilib, rivojlanish ja-
rayoniga hissa qo‘shadigan chora-tadbirlar belgilanadi va ularning re-
gressga olib keladigan qismlari kesiladi.
Bu ma’noda samaradorlik har doim amaliyot bilan bog‘liq. U 
boshqaruv faoliyatining maqsadli yo‘nalishiga aylanadi, bu faoliyatni 
haqiqiyligini, zarurligini, oqlanishini va yetarliligini boshqaradi. 
Samaradorlik 
– sifatli kategoriya. Tashkilotlarning rivojlanish in-
tensivligi (dinamik sifat toifasi) bilan bog‘liq bo‘lib, u barcha 
tuzilmalar va elementlarda yuzaga keladigan chuqur takomillashtirish 
jarayonlarini aks ettiradi va mexanik yondashuvlarni bartaraf etadi. 
Samaradorlikning bunday keng ta’rifi uning tor yo‘naltirilgan 
tushunchasiga zid emas
13
, bu bir tomondan samaradorlik toifasining 
ko‘p qirraliligini ko‘rsatadi va boshqa tomondan ko‘rsatkichlar va 
o‘lchovlarda uning taqdimotining murakkabligi haqida dalolat beradi. 
13 Tomilov V. V. Tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish madaniyati: Ucheb. - Sankt-
Peterburg. 

---

108 
Korporativ madaniyatni korxonaning iqtisodiy faoliyatiga ta’siri 
darajasini baholash uchun ikki muhim iqtisodiy kategoriya – ta’sir va 
samaradorlik o‘rtasidagi munosabatlarni ko‘rib chiqish kerak. 
Ushbu toifalarning yagona yo‘nalishi aniq. Har ikkala ta’sir va sa-
maradorlik iqtisodiy obyektning o‘sishi va rivojlanishini aks ettiradi, 
ya’ni uning volumetrik ko‘rsatkichlarda aks ettirilgan progressiv mi-
qdoriy o‘zgarishlarga, obyektning strukturaviy dinamikasi bilan 
bog‘liq bo‘lgan progressiv sifatli o‘zgarishlarga qobiliyatini aks et-
tiradi. Bundan tashqari, ushbu toifalarning rivojlanish konsepsiyasi 
o‘ziga xos sifat o‘zgarishlari bilan eng kuchli aloqasi, chunki ularning 
yordami bilan kerakli natijaga erishiladi, iqtisodiy o‘sish esa resurs-
larning o‘sishiga olib kelishi mumkin, asosan, intensiv omillardan foy-
dalanish zarurligini aks ettirmaydi. 
Shu bilan birga, “effekt” va “samaradorlik” toifalari o‘rtasida sezi-
larli farqlar mavjud. 
Ta’sir 
– bu faoliyat natijalarining aks etishi, ya’ni 
iqtisodiy obyektga intilayotgan davlat. “Effekt” va “natija” tushun-
chalari bir xil deb hisoblanishi va muayyan boshqaruv tizimini 
qurishda benchmark sifatida ishlatilishi mumkin. Xalqaro amaliyotda 
«natijalarni boshqarish» nomini olgan bunday boshqaruv sifat 
ko‘rsatkichlarini o‘zgartirishni nazarda tutsa-da, natijada paydo 
bo‘lgan ko‘rsatkichlarning miqdoriy o‘sishiga qaratilgan. 
Effektivlikdan farqli o‘laroq, samaradorlik nafaqat faoliyat natijala-
rini (prognozlashtirilgan, rejalashtirilgan, erishilgan, kerakli) hisobga 
oladi, balki unga erishish shartlarini ko‘rib chiqadi. Samaradorlik na-
tija (ta’sir) va bu natijaga olib keladigan xarajatlar nisbati bilan bel-
gilanadi. Samaradorlik iqtisodiy o‘sishni ta’minlash imkoniyatini 
emas, balki progressiv tizimli va sifatli o‘zgarishlarni rag‘batlantirish 
qobiliyatini aks ettiruvchi faoliyat natijasini qiyosiy baholash. Shunday 
qilib, ta’sir optimallashtirish muammolarini hal qilish jarayonida 
o‘zaro bog‘liq bo‘lgan komponentlardan biridir. 
Iqtisodiy lug‘atda samaradorlikning quyidagi ta’rifi keltirilgan. Bu 
jarayonning nisbiy ta’siri, samaradorligi, operatsiyalar, loyiha ta’sir 
nisbati sifatida belgilanadi, natijalar xarajatlarga,
14
ta’minlaydigan xa-
rajatlarga bog‘liq.
14 Rayzberg B.A., Lozovskiy L.Sh., Starodubtseva E.B. Zamonaviy iqtisodiy lug‘at. 
5-nashr.

---

109 
B.M. Genkin
15
iqtisodiy fanlar samaradorligini tushunishga yon-
dashuvlarni tizimlashtirish orqali taklif qilingan. Iqtisodiy samarador-
lik uning uchta asosiy jihatida ko‘rib chiqiladi: 
–
xarajatlar nisbati va tegishli natijalar sifatida samaradorlik; 
–
iqtisodiy tizim holatining xarakteristikasi yoki boshqaruv si-
fatining xarakteristikasi sifatida samaradorlik (samarali-samarasiz); 
–
iqtisodiy tizimning maqbul holatiga yoki maqsadga erishish 
ehtimoli sifatida samaradorlik. 
Samaradorlikni iqtisodiy tushunishning ustunligi uzoq vaqt davom-
ida rivojlandi. Bu XVIII asrning o‘rtalarida va o‘sha davrning muhim 
narsasi Adam Smitning 1776 da chop etilgan «Xalqlar boyligining ta-
biati va sabablarini o‘rganish» ishi bo‘lib, u keyingi avlod iqtisodchi-
larining tadqiqotlarida mashhurlikka erishdi. Biroq, A. Smitning 
izdoshlari (xususan, E. Bey-Baverk, F. Vizer) 1759-yil oldin yozgan 
“Axloqiy his-tuyg‘ular nazariyasi”ni sezmaydilar, bu esa unga ko‘proq 
ahamiyat berdi. Shunday Qilib, F. Viser
16
tovarlar qiymati foydaliligi 
bilan almashtirildi va foyda iqtisodiy hisoblash qonunini chiqardi.
Hozirgacha tadqiqotchilar orasida iqtisodiy yondashuv ustunlik 
qilmoqda, ammo samaradorlikning boshqa qatlamlari ham paydo 
bo‘lmoqda.
Iqtisodiyot ham sotsiologiya singari ijtimoiy fanlarning bir 
qismidir. Shu bilan birga, ijtimoiy sohasi uning tarkibiy qismlaridan 
kengroq: jamiyat iqtisodiy sohada cheklanib qolmaydi. Bu haqda 
sotsiologlar orasida V.V.Radaev
17
, T.I. Zaslavskaya, R.V. Ryvkina
18
, 
MN Rutkevichlar
19
o‘z fikrlarini bildirishgan. Shunday qilib, 
V.V.Radayev iqtisodiy va sotsiologik yondashuv o‘rtasidagi farqlarni 
ta’kidlab, quyidagilarni ta’kidlaydi:
1. Iqtisodiy harakat ijtimoiy harakatlarning bir shakli; 
2. Iqtisodiy harakatlar ijtimoiy tuzilmalarga asoslangan; 
15 Genkin B. M. Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi. 156. 
16 Viser F. Ijtimoiy-iqtisodiyot nazariyasi//Siyosiy iqtisodiyot Avstriya maktab.-
P.442-450. 
17 Radayev V.V. Iqtisodiy sotsiologiya mavzusida yana bir bor // Iqtisodiy sotsiologiya 
2002. P.21-34. 
18 Zaslavskaya T.I., Ryvkina R.V. Iqtisodiy sotsiologiya: tarixiy asos va o‘rganish 
obyekti. // Iqtisodiy sotsiologiya va qayta qurish / Umumiy nashr. T. I. Zaslavskaya va R.V. 
Ryvkina. - M.: Progress, 1989.S. 16. 
19 Rutkevich M.N.Dialektika va sotsiologiya.M., "Fikrlash", 1980. S. 198. 

---

110 
3. Iqtisodiy institutlar ijtimoiy tuzilmalar 
20
. 
Shunday qilib, iqtisodiy harakatlar institusional tarzda ishlab chi-
qilgan va ijtimoiy cheklovlar doirasida amalga oshirilishi mumkin. Shu 
bilan birga, turli jamoalarda iqtisodiy harakatlarning asoslari tubdan 
farq qilishi mumkin, ular iqtisodiy, texnologik, siyosiy va madaniy 
xususiyatlar
21
omillarining murakkab o‘zaro bog‘liqligi bilan belgila-
nadi. 
Ushbu nuqtai nazarga asoslanib, ayrim mahsulot iqtisodiy qism va 
jamiyatning boshqa qatlamlari (siyosiy, madaniy, ma’muriy va 
boshqalar) bilan birlashtirilganligini ta’kidlash mumkin.
Faoliyatning muvaffaqiyati foydali, aniqlik, mahorat, poklik kabi 
mezonlar yordamida aniqlanadi. Ushbu mezon tadqiqotchilarning 
qiymat pozitsiyasini aks ettiradi va faoliyatning samaradorligi qiymat 
nuqtai nazaridan ifodalanadi.
Zamonaviy tadqiqotchilar (birinchi navbatda xorijiy) jamiyatda 
iqtisodiy qadriyatlar hukmronligining salbiy ta’siri mavzusini 
ko‘tarishdi. Xususan, P.Dimajio tadqiqot natijalariga misol keltiradi: 
iqtisodchilar eksperimentning boshqa ishtirokchilaridan ko‘ra tez-tez 
“erkin chavandoz”
22
xatti-harakatlarini namoyish etadilar va iqtisodiy 
qadriyatlarni tashuvchilar iqtisodiy institutlarda ijtimoiylashtirilmagan 
jamiyat vakillaridan tubdan farq qiladi. 
Shu bilan birga, iqtisodiy samaradorlikka erishish oqibatida salbiy 
ijtimoiy oqibatlarga olib keladigan tendensiya olimlarning tadqiqotlari 
va davlat darajasidagi harakatlarda aniq namoyon bo‘ladi. XIX asr 
oxiridan boshlab bolalar mehnatiga oid qonunlar, eng kam ish haqi, 
mehnatni muhofaza qilish, monopoliyaga qarshi va ekologik qonunlar 
joriy etilgani buning tasdig‘idir. Shunday qilib, tashkilot darajasida 
iqtisodiy samaradorlik jamiyat darajasida halokatli bo‘lishi mumkinligi 
ma’lum bo‘ldi. 
Bugungi kunda ushbu muammoni ko‘rib chiqish barqaror rivojlan-
ish dasturlari doirasida amalga oshirilmoqda. Inson, jamiyat va tabiat 
20 Radayev V.V.Iqtisodiy sotsiologiya mavzusida yana bir bor // Iqtisodiy sotsiologiya 
2002. P.21-34. 
21 Radayev V.V.Iqtisodiy sotsiologiya mavzusida yana bir bor // Iqtisodiy sotsiologiya 
2002. P.21-34. 
22 Dimajio P. Madaniyat va iqtisodiyot / / iqtisodiy sotsiologiya. T. 5, №3, 2004. P. 
45-65. P. 59. 

---

111 
o‘rtasidagi munosabatlarni aniqlash uchun barqaror rivojlanish 
tushunchasi joriy etildi va “Ehtiyojlarni qondiradigan rivojlanish” deb 
tushuniladi.
Hozirgi vaqtda, kelajak avlodlarning o‘z ehtiyojlarini qondirish 
qobiliyatini xavf ostiga qo‘ymaydi
23
. 
Tashkilot va jamiyat darajasida samaradorlikning xususiyatlarini 
birlashtirishga urinishlar ijtimoiy samaradorlik tushunchasini keltirdi. 
Ko‘pgina ishlarda ijtimoiy samaradorlik xususiyatlar, jumladan, iqti-
sodiy xususiyatlar to‘plami sifatida taqdim etilgan. Shunday qilib, 
ijtimoiy samaradorlik ko‘rsatkichlari bo‘yicha ijtimoiy orqali
mintaqaviy rivojlanish samaradorligini baholash iqtisodiy, ijtimoiy-
maishiy, ijtimoiy-demografik va ijtimoiy-gumanitar
24
ni o‘z ichiga 
oladi.
Ijtimoiy samaradorlikdan tashqari, ekologik samaradorlik ham 
keng tarqalgan. Ta’kidlash joizki, ekologik samaradorlik iqtisodiy ji-
hatdan mutlaqo zid emas. Tadqiqot
25
ishlab chiqarish madaniyatini va 
atrof-muhit xavfsizligini oshiruvchi chiqindilarsiz texnologiyalarni 
joriy etish korxonaning iqtisodiy samaradorligini ham oshiradi.
Shunday qilib, quyidagi rasm chiqadi: bir tomondan, samaradorligi 
haqida bahslashib, boshqa tomondan, tashkilotning faoliyati to‘liq 
rasm bermaydi faqat qisqa muddatli ko‘rsatkichlari, foydalanish, foyda 
uchun asosiy faoliyati bundan mustasno, boshqa narsa bilan 
shug‘ullanish uchun korxona talabni kengaytirish, uning yo‘q bo‘lib 
ketishiga olib keladi. Olimlar M. Fridman, I. Ansoff va boshqalar 
tomonidan da’vo qilingan chiqish nima?
Turli maqsadlar (ijtimoiy, iqtisodiy, ekologik, siyosiy, pedagogik 
va boshqalar) mavjudligi jamiyat va biznesning ko‘p maqsadli 
yo‘nalishini aks ettiradi. Maqsadga erishish jarayoni turli xil qiymat 
tizimlariga asoslangan bo‘lib, natijada turli samaradorliklarga ega 
bo‘ladi. Jamiyat va biznesda yagona yondashuv (masalan, iqtisodiy) 
ustunligi turli xil yo‘qotishlarga olib keladi.
23 Bizning umumiy kelajagimiz. Atrof-muhit va taraqqiyot bo‘yicha xalqaro komissi-
yaning hisoboti. M., Progress, 1989.374 p. (Bizning umumiy kelajagimiz [Brundtland hisobo-
ti]. Oxford University Press, 1987. 383 p.) 
24 Korneva N. Ekologik omillarning ishlab chiqarish samaradorligiga ta'siri // Par-
randachilik. – 2009-yil. 
25 Korneva N. Ekologik omillarning ishlab chiqarish samaradorligiga ta'siri // Par-
randachilik. – 2009-yil. 

---

112 
Tashkiliy madaniyatning samaradorlikka ta’siri haqida gapirganda, 
turli xil madaniyatlarda (shunga mos ravishda, turli xil maqsadlar
bilan) muayyan turdagi samaradorlik ustunligini ta’kidlash mumkin.
Tashkiliy madaniyatlarning ko‘plab modellari, ularning turli dara-
jadagi tasodifiyligi va farqlari korxonaning yo‘naltirilgan turli xil
samaradorligini namoyish etadi. Modellar turli davrlarda va turli
sohalarda mualliflar tomonidan o‘rganilganligi va tavsiflanganligi
sababli, tashkiliy madaniyatlarda samaradorlikning mumkin bo‘lgan 
turlarini aniqlash mumkin. (8.1-jadval).