O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

5.3.
 
O‘zbekistonda iqtisodiyotni soliqlar yordamida tartibga solish 
xususiyatlari 
Davlat budjeti daromadlarining asosiy manbai soliqlar hisoblanib, 2018-yildagi 
soliq siyosatining eng ustuvor yo‘nalishlari quyidagilardan iborat bo‘ldi: 
-davlatning fiskal manfaatlarini inobatga olgan holda tadbirkorlik subyektlari 
uchun soliq yukini yanada kamaytirish, bunda to‘g‘ri soliqlar bo‘yicha soliq yuki 
alohida ahamiyatga ega bo‘lib, pirovard natijada ishlab chiqarishni kengaytirish va 
yangi ish o‘rinlarini yaratishga imkoniyat yaratildi; 
- soliq ma’murchiligi yanada soddalashtirildi va soliq qonunchiligining 
barqarorligini ta’minlash natijasida soliq tizimining shaffofligi oshirildi. 
Soliqlar majburiy to‘lovni ifoda etuvchi pul munosabatlarini bildirib, bu 
munosabatlar soliq to‘lovchilar (huquqiy va jismoniy shaxslar) bilan soliqni o‘z 
mulkiga aylantiruvchi davlat o‘rtasida yuzaga keladi.
Korxona va tashkilotlar aholiga xizmat ko‘rsatganida, ishlar bajarganida yoki 
bozorlarda oldi-sotdi qilganda ham pul to‘lovlari mavjud. Lekin ular soliq bula 
olmaydi. Soliq munosabati bo‘lish uchun davlat mamlakatda yaratilgan yalpi ichki 
mahsulot qiymatini taqsimlash yo‘li bilan majburan davlat budjetiga mablag to‘plash 
jarayonini amalga oshiradi. 
Soliqlarning o‘ziga xos belgilari mavjud bo‘ladi, ularga: majburiylik, xazinaga 
tushishlik, qat’iylik va doimiylik, aniq soliq to‘lovchi uchun ekvivalentsizlik belgilari 
mavjuddir. 

---

66 
Jahon soliq siyosati tajribasida soliqqa tortishning quyidagi yo‘nalishlariga katta 
e’tibor beriladi: 
1) har xil mulk shakllariga moslangan korxona va tashkilotlarning xo‘jalik 
yuritishiga mumkin qadar iqtisodiy sharoit yaratish, ularni bozor munosabatlariga 
kirib borishiga har tomonlama yordamlashish; 
2) ijtimoiy-zaruriy umumdavlat vazifalarini bajarish uchun davlatni kerak 
bo‘lgan moliyaviy manbalar bilan ta’minlash; 
3) bozor iqtisodiyoti sharoitida yangi ijtimoiy-iqtisodiy omillarni tashkil qilishda 
qatnashish, ishsizlarni ish bilan ta’minlash, iqtisodiy nochorlarga yordam berish; 
4) aholi turmush darajasini zaruriy me’yorda saqlab turish imkonini izlash va 
ta’minlash, soliqqa tortilmaydigan daromad minimumini vaqti-vaqti bilan oshirib 
borish. Bunda “iste’mol savatchasi” ma’lumotlarini e’tiborga olish.
4
Markazlashgan pul fondini va davlatning boshqa fondlarini majburiy tashkil 
etadigan soliq va yig‘imlar turlarining yig‘indisiga soliqlar tizimi deb ataladi. Bu 
ta’rifda soliq va yig‘imlar yagona mohiyat, ya’ni “majburiy xarakterga ega bo‘lgan 
munosabat” va ularning bir-biri bilan bog‘liqligi va nihoyat budjetga tushishligini 
ko‘rsatadi. Bu O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi mazmuniga mos keladi. Shu 
yerda bahsli masala ham mavjud, ya’ni davlatning budjetdan tashqari fondlariga 
(pensiya, ijtimoiy sugurta, bandlik, yo‘l fondlari va boshqalarga) to‘lovlarni ham 
majburiylik nuqtai-nazardan soliq tizimiga kiritish muammosi mavjud. 
Hozirgi kunda soliqlar kodeksda 7 ta umumdavlat (respublika) soliqlari va 4 ta 
mahalliy soliqlar kiradi 
Soliqlarni obyekti va iqtisodiy mohiyati bo‘yicha guruhlanadi. Soliqlarni 
guruhlash iqtisodiyotga ijobiy va salbiy ta’sirlarni o‘rganishning ilmiy va amaliy 
uslubidir.
Soliqlar soliqqa tortish obyektiga karab to‘rt guruhga bo‘linadi: 
- oborotdan olinadigan soliqlar; 
- daromaddan olinadigan soliqlar; 
- mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlar; 
4
Yahyoyеv Q. “Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti”. T. “G‘afur G‘ulom” 2003. y. 25 bеt.

---

67 
-yer maydoniga qarab olinadigan soliqlar.. 
Oborotdan olinadigan soliqlarga qo‘shilgan qiymat solig‘i, aksiz solig‘i, bojxona 
va yer osti boyliklari qiymatidan olinadigan soliqlar kiradi. Lekin oborot (aylanma) 
tushunchasi bizning qonunchiligimiz bo‘yicha ilgaridek mahsulot realizatsiyasi 
oborotidan emas, balki mahsulotlarni yuklab yuborgan qiymat bilan o‘lchanadi. Yalpi 
tushumdan olinadigan yagona soliq ham oborotdan olinadigan soliqlarga kiradi.
Daromaddan 
olinadigan 
soliqlarga 
huquqiy 
shaxslarning 
daromadiga 
(foydasiga), 
jismoniy 
shaxslarning 
daromadiga 
solinadigan 
soliq, 
savdo 
tashkilotlarining yalpi daromadidan soliqlari kiradi. Bu guruh soliqlarga ijtimoiy 
infratuzilmani rivojlantirish solig‘i ham kiradi. 
Mol-mulk qiymatidan olinadigan soliqlarga mol-mulk solig‘i, ekologiya, 
avtomobil mashinalarini qayta sotish solig‘i va boshqalar kiradi. 
Yer maydonlaridan olinadigan soliqlarga qishloq xo‘jalik tovar ishlab 
chiqaruvchilarning yagona yer solig‘i va yuridik (noqishloq xo‘jalik) va jismoniy 
shaaxslarning yer soliqlari kiradi.
Iqtisodiy mohiyatiga karab soliqlar egri va to‘g‘ri soliqlarga yoki bevosita va 
bilvosta bo‘linadi. 
To‘g‘ri soliqlarni bevosita soliq to‘lovchilarning o‘zi to‘laydi, ya’ni soliqni 
huquqiy to‘lovchisi ham, haqiqiy to‘lovchisi ham bitta shaxs bo‘ladi. To‘gri soliq 
yukini boshqalarga ortish holati bu yerda bo‘lmaydi. Bu soliqlarga hamma 
daromaddan to‘lanadigan va barcha mulk soliqlar i kiradi. 
“To‘gri soliqlardan to‘gridan-to‘gri daromaddan soliq to‘langanligi uchun 
soliqlar stavkasining kamaytirilishi korxonalar daromadining ko‘p qismini ularga 
qoldirib, investitsiya faoliyatini kengaytirish imkonini yaratib, bozor iqtisodiyotini 
rivojlantiradi. Bu soliqlarning stavkalari ko‘paytirilsa, biznes imkoniyatlari kamaya 
borib, iqtisodiy rivojlanishni susaytiradi. Demak bu guruh soliqlarning stavkalari 
to‘gridan-to‘gri bozor iqtisodiyoti bilan chambarchas bog‘langandir”
*
. 
Egri soliqlarni huquqiy to‘lovchilari mahsulot (ish, xizmatni) yuklab 
yuboruvchilardir (xizmat ko‘rsatuvchilardir). Lekin, soliq og‘irligini haqiqatdan ham 
*
Malikov T.S. Soliq va soliqqa tortishning dolzarb masalalari. T.: “Akadеmiya”, 2002, 56-b. 

---

68 
budjetga to‘lovchilari tovar (ish, xizmat)ni iste’mol qiluvchilardir, ya’ni xaqiqiy soliq 
to‘lovchilar bu yerda yashiringan. Bu soliqlar tovar (ish, xizmat) qiymati ustiga 
ustama ravishda qo‘yiladi. 
Bu soliqlarning ijobiy tomoni mamlakatda ishlab chiqarilgan tovarlarni chetga 
chiqib ketishini chegaralaydi, mamlakat ichida tovarlar ko‘p bo‘lishiga yordam 
beradi. Egri soliqlar orqali tovarlar qiymati oshirilmasa, bozorlarda ularning 
taqchilligi ortadi. Egri soliqlar stavkasining asosli ravishda oshirilishi korxonalar 
faoliyatining moliyaviy yakuniga to‘gridan to‘gri ta’sir etmaydi, ya’ni investitsion 
faoliyatini qisqartirmaydi. Ammo soliq stavkasi tahlil qilinmasdan oshirib yuborilsa, 
korxonalar mahsulotlarini sotishda qiyinchilikka uchrab, foydasi va budjetga 
to‘lovlari kamayishi mumkin. 
Bu soliqlarning yana bir tomoni muomaladagi ortiqcha pul massasini 
kamaytirib, inqirozni jilovlab boradi. Biroq bu soliqlar mehnat bilan band bo‘lgan 
aholining real daromadini pasaytiradi. Korxonalarda to‘gri soliqlar stavkasini 
kamaytirish hisobiga berilgan imkoniyat ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishni 
ko‘paytirib, tovarlar assortimentining oshishini ta’minlashi kerak.
Jahon soliq amaliyotida to‘g‘ri va egri soliqlar nisbatiga qarab u yoki bu 
mamlakat iqtisodiyotini rivojlanishi yoki iqtisodiy qiyinchiliklarni borligini tahlil 
qilib berish mumkin. Masalan. AQShda to‘g‘ri soliqlar salmog‘ining budjet 
daromadida 90 foizga yaqin bo‘lishi bu yerda rivojlangan bozor iqtisodiyoti 
mavjudligidan darak beradi. 
Egri soliqlar tarkibiga QQS, aksiz solig‘i, bojxona boji, yer osti boyliklaridan 
foydalanish soliqlari kiradi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, to‘gri va egri soliqlar
yagona soliq tizimini tashkil etib bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan. Umumiy soliq 
summasi o‘zgarmagan holda birining stavkasini kamaytirish ikkinchisini stavkasini 
oshirishni talab etadi.