Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

 
1-rasm
. N-1 shaklidagi dalolatnomani 
 
Ishlab chiqarishdagi baxstsiz xodisalarni qayd qilish daftari
 
 (korxona, muassasa, tashkilotnomi) 
 

---

182 
T
art
ib
ra
q
am
i 
Bax
ts
iz
h
o
d
is
a 
y
u
z 
b
er
g
an
s
an
a 
Jab
rl
an
g
an
n
in
g
is
m
-
sh
ari
fi
, 
tu
g‘
il
g
an
y
il
i 
K
as
b
i 
(l
av
o
zi
m
i),
is
h
d
av
ri
Bax
ts
iz
h
o
d
is
ag
ay
u
z
b
er
g
an
jo
y
(b
o‘
li
n
ma, 
u
st
ax
o
n
a,
o
b
`ek
t)
Bax
st
si
x
h
o
d
is
a 
o
li
b
k
el
g
an
v
o
q
ea
t
u
ri
Bax
ts
iz
h
o
d
is
an
in
g
sh
art
-s
h
ar
o
it
lari
Bax
ts
iz
h
o
d
is
a 
sab
ab
lar
i 
Jar
o
h
at
la
n
is
h
g
a
sab
ab
b
o‘
lg
an
d
as
tg
o
h
, 
u
sk
u
n
a 
N
-1
sh
ak
ld
ag
i 
d
al
o
la
tn
o
ma
n
i 
tu
zi
sh
san
as
i 
va
tart
ib
raq
am
i 
Bat
si
z 
h
o
d
is
a 
o
q
ib
at
lar
i 
K
o‘
ri
lg
an
c
h
o
ra
lar
Korxonalarda mehnat muhofazasini boshqarishni to‘g‘ri tashkil qilish va sodir 
bo‘lgan baxtsiz hodisalarni tahlil qilish maqsadida 
analitik usul 
kashf etilgan.
Bu usul baxtsiz hodisalar to‘g‘risidagi statik ma`lumotlarni matematik 
hisoblash yo‘li bilan tahlil qilishga asoslangan bo‘lib, 4 – ta koeffitsientni 
aniqlashdan iboratdir. 
1.
Baxtsiz hodisalarning 
takrorlanish koeffitsienti
1000


I
B
К
d
 
B – jami baxtsizliklar soni 
I – ishchilarning umumiy soni 
1000–korxonalarni taqqoslovchi umumiy ko‘rsatkich (har ming kishiga 
nisbatan baxtsizlikni davriy takrorlanish darajasi) 
2.
Baxtsiz hodisalarning 
murakkablik koeffitsienti
K
m
= YA / B 
YA-Baxtsizlik tufayli ishga yaroqsiz kunlar soni. 
B-jami baxtsizliklar soni. 
3.
Baxtsizlik ko‘rsatkichlarning 
umumiy koeffitsienti
K
u
= K
d
× K
M
= YA / I ×1000 
4.
– chi ko‘rsatkich eng og‘ir bo‘lib, 
o‘lim yoki butunlay nogironlik 
bilan 
tugagan baxtsizliklarni ifoda etadi. 
F
0 
= U
n
/ B ×1000% 
Bunda, U
n
–o‘lim yoki nogironliklar bilan tugagan baxtsizliklar, 
B – jami baxtsizliklar soni. 
Barcha korxonalarda hamma baxtsizliklar anashu ko‘rsatkichlar yordamida 
baholanadi va sodir bo‘lgan baxtsizliklar haqida kengroq tushuncha olishga 
yordam beradi. 
Mavjud tartibga ko‘ra quyi tashkilotlarning mehnat xavfsizligini ta`minlovchi 
bo‘lim xodimlari baxtsiz hodisalar haqida yuqori tashkilot oldida har 6 oyda 1 

---

183 
ya`ni yilda 2 marta hisobot berib turadilar. Buning uchun shikastlanishga bog‘liq 
voqealar haqida f - 9t, kasb kasalliklarga esa f – 4 z formalari 2 nusxada 
to‘ldiriladi. 
Nazorat savollari. 
1.
Baxtsiz hodisalar haqidagi Nizom haqida tushuncha bering. 
2.
Baxtsiz hodisalarni rasmiylashtirish daftari qanday to‘ldiriladi? 
3.
N – 1 shakldagi dalolatnoma qanday to‘ldiriladi? 
4.
Baxtsiz hodisani rasmiylashtirish maxsus dalolatnomasi qaysi holatda 
to‘ldiriladi? 
5.
Baxtsiz hodisa ko‘rsatkichlarini tushuntiring. 
Baxtsiz hodisalarning hisobotlarini tushuntiring. 
3-Mavzu: Ishlab chiqarishning zararli va zaharli omillarini inson
organizmiga ta’sirini hisoblash. 
 
1.
 
Changning zararliligini baholash
Qattiq moddaning havoda muallaq holatda bo‘la oladigan eng mayda
 
zanachalar chang deb ataladi. Qurilish maydonida, qurilish materiallari 
 
tayyorlashda, tuproq qazish, ortish-tushirish, buyoqchilik va boshqa ishlami 
bajarishda havoga chang tarqaladi. Chang va tutun umumiy qilib aerozollar deb 
ataladi. 
Qo‘mitaik va anqo‘mitaik changlar bo‘ladi. Qo‘mitaik changlar jumlasiga 
o‘simlik changi, yog'och changi va boshqalar kiradi. Anqo‘mitaik chang jumlasiga 
mineral chang (kvarts, asbest changi va hokazolar) hamda metall changi (cho‘yan, 
alyuminiy changi va hokazolar) kiradi. Metall changi, masalan, elektrgaz 
alangasida payvandlash jarayonida havoda tutunga qo‘shilib aerozollar hosil qiladi.
Changlaming fizik va ximiyaviy xossalari ulaming dispersliligi, 
zarrachalarining shakli, erish qobiliyati hamda ximiyaviy tarkibiga bog'liq. 
Changning dispersliligi uning gigiena jihatidan baholash uchun eng muhim alomati 
hisoblanadi. Changlaming havoda muallaq holatda bo‘lish davomliligi, nafas olish 
qo‘mitalariga kirib borish chuquriigi, fizik-ximiyaviy aktivligi va boshqa xossalari 
chang zarrachalarining o‘lchamlariga bog'liq. 200 mkdan katta chang zarrachalari 
tez o‘tiradi. 200 mkdan kichik (0,1 mkgacha) chang zarrachalari havoning 
qarshiligi tufayli sekin o‘tiradi. 0,1 mkdan kichik (ko‘zga ko‘rinmaydigan) chang 
zarrachalari deyarli o‘tirmaydi va havoda tartibsiz harakatda bo‘ladi. Bunday 
changning nafas olish qo‘mitalariga kirishi katta. Modda qanchalik qattiq va uning 
maydalanishi qanchalik intensiv bo‘lsa, uning disperslik darajasi shunchalik yuqori 
va inson organizmiga ta’siri shunchalik zararli bo‘ladi. Qurilish industriyasi 
korxonalarining ishlab chiqarish xonalari havosida 70-80% 5 mk gacha 
kaltalikdagi chang zarrachalari bo‘ladi. Changning biologik aktivligi, xususan, 
uning inson organizmiga ta’syri (zaxarlash, yalliqlantirishi va hokazolar) 
changning ximiyaviy tarkibiga bog'liq. 
Changning dispersligi ortishi, ya’ni maydalangan moddalaming solishtirma 
sirti kattalashishi bilan uning ximiyaviy aktivligi ortadi. Changning eruvchanligi 

---

184 
katta axamiyatga ega. Agar chang zaxarli bo‘lmasa va uning hujayralarga ta’siri 
ularni mexanik yalliqlantirishdangina iborat bo‘lsa, bunday changning hujayra 
suyuqliklarida yaxshi erishi maqbul omil hisoblanadi. Zaxarli changning hujayra 
suyuqliklarida yaxshi eruvchanligi esa zararli omil bo‘ladi. 
Chang asosan nafas olish yo‘llariga zararli ta’sir ko‘rsatadi, ya’ni ularning 
yuqorigi bo‘limlarini ham. o‘pkani ham kasallantiradi, shuningdek teri va ko‘zga 
ta’sir qiladi. Nafas olganda nafas yo‘llariga kiradigan 5 mk li va undan katta chang 
zarrachalarining hammasi yuqorigi nafas olish yo‘llarida, birinchi navbatda, burun 
bo‘shlig'ida ushlanib qoladi. Buning oqibatida shilliq parda shikastlanadi va 
yallig'lanadi. Bu holning oldi olinmasa, u zo‘rayib, hatarga aylanadi burun 
bo‘shlig'ining tozalash (filtrlash) xususiyati pasayadi. 5 mkdan kichik chang 
zarrachalari o‘pkagacha kirib boradi. O‘pkadan chang turli yo‘llar bilan, masalan, 
limfatik yo‘llar-yuvish yo‘li bilan chiqarib yuboriladi (tozalanadi). Nafas olish 
yo‘llariga chuqur kirib borib, u erda uzoq vaqt turib olgan chang pnevmokoniozlar 
kabi og'ir kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu kasalliklar turlariga qarab 
ajratiladi. Silikoz - tarkibida erkin kremniy (IV) oksid 5102 bo‘lgan changing 
ta’siri natijasida kelib chiqadi (bunday chang qurilish materiallari karerlarida, 
temir-beton va uysozlik kombinatlarida bo‘ladi). Silikatoz - tarkibida bog'langan 
holatdagi kremniy (IV) oksid bo‘lgan changning ta’sirida kelib chiqadi (silikatlar - 
qurilish materiallar chiqariladigan korxonalarda bo‘ladi). Antrakoz - ko‘mir changi 
ta’sirida paydo bo‘ladi.
Sideroz - temir changi ta’sirida kelib chiqadi. Qurilishda shlaydigan kishilar 
o‘pka shamollashi, dermatitlar. ekzemalar kabi kasalliklarga duchor bo‘lishlari 
mumkin. Ekzemalar sintetik smolalar, ohak changi ta’sirida paydo bo‘ladi. 
Serchang havoda teriga tushgan chang zarrachalari yo‘q va teri bezlariga kirib 
ularni berkitib qo‘yishi va ularning mikroblar kirishiga qarshilik ko‘rsatish 
qobiliyatini pasaytirishi mumkin. O‘tkir qirrali chang zarrachalari ko‘zni 
shikastlashi mumkin. Ko‘zga tez-tez chang lushishi ko‘z jildining yalliqlanishi va 
ko‘z pardasining o‘zgarishiga olib keladi.