B. B. Berkinov, Ye. A. Yarmolik, Q. Q. Quvnoqov
Yüklə 2,02 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
jadallashtirish
yuzasidan istaklar ko’rinishida prognozlashtirishning me’yoriy usulidan foyddalanildi. Umuman olganda iqtisodiy prognozlashtirishning sho’rolar amaliyoti uchun «tonnel dunyoqarash» xos bo’lib, unda hisob-kitoblarda iqtisodiy munosabatlarning haqiqiy qonuniyatlari hisobga olinmadi, talab va taklifning o’zgarishlari haqidagi ma’lumotlar noma’lum edi, narxlar qat’iy belgilangan edi, prognozlar parametrlari esa alohida korxona ishining samaradorligini aks ettirmadi. Sostialistik lager tarkibiga kiruvchi turli mamlakatlar rejalarini muvofiqlashtirish masalalari, shuningdek milliy iqtisodiyotlarni integrastiyalash, ularning hamkorligi va o’zaro yordam ko’rsatishini rivojlantirish va mustahkamlash chora-tadbirlarini ishlab chiqish bilan shug’ullauvchi yagona organ – Iqtisodiy O’zaro yordam Kengashi (SEV)ning tashkil etilishi prognozlashtirish va rejalashtirish amaliyotidagi muhim voqea bo’ldi. Sobiq ittifoq xalq xo’jaligini rejalashtirishning boy tajribasini umumlashtirgan holda, nafaqat uning yaqqol ustunlik tomonlarini, balki davlat miqyosidagi rejali xo’jalik kamchiliklarini ham ta’kidlash lozim. Rejali xo’jalikning ustunlik tomonlari quyidagilardan iborat edi: • rejalarda jamiyatni rivojlantirish ijtimoiy va iqtisodiy jihatlarining 39 o’zaro bog’liqligi; • kuchlarni faoliyatning ustuvor yo’nalishlarini bajarishga jamlash; • muammoni hal etishga nisbatan yalpi yondashuv; • uzluksiz istiqboliy va joriy rejalashtirish imkoniyatlarining hisobga olinishi; • tarmoq va hududiy yondashuvlarning uyg’ulashuvi; • mehnat, moddiy va moliyaviy resurslarni muvazanatlashtirishga urinish. Mamlakatning rejali tizimi bozor iqtisodiyotiga xos bo’lgan xatolarning oldini olish umidida tashkil etildi. Amalda shunday bo’lib chiqdiki, rejali tizimda muvazanatlashuvga erishishga intilishda xatolarning soni nafaqat kamaymaydi, balki ular yanada tez-tez uchraydigan va yanada jiddiy xatolarga aylanadi. Markazlashgan tarzda rejalashtirishning kamchiliklari jumlasiga quyidagilarni kiritish mumkin: • tovar-pul munosabatlari rivojlanishi tabiiy qonunlari va tendenstiyalarining etarlicha hisobga olinmasligi; • “har qanday yo’l bilan reja” tamoyili bo’yicha faoliyat maqsadi rejaning iqtisodiy munosabatlar ustidan o’ziga xos fetishi sifatida reja rolining ortishi; • turli mintaqalar korxonalari to’liq faoliyat yuritishi uchun maydonning mavjud emasligi va yuzaga kelgan rejalashtirish tizimining beso’naqayligi; • zahiralar, tashabbus, mikrodarajaning xilma-xilligini hisobga olmaydigan rejalashtirishning metodologik jihatdan zaifligi; • kuchlarning boshqaruvchi partiya tomonidan tanlangan maqsadlar foydasiga olib qo’yilishi; • hayotning boshqaruvchi partiya tomonidan istiqbolsiz deb e’tirof etilgan alohida tomonlari, masalan, kibernetika, genetikaning unutilishi; • reja ko’rsatkichlarini ishlab chiqish, kelishish, tasdiqlash, aniqlashtirish va ularning barqarorligini qo’llab-quvvatlash uchun kuchlar, vaqt va mablag’larning ko’p sarflanishi. Biroq sobiq ittifoqning davlat tomonidan rejalashtirish tajribasi markazlashgan tarzda rejalashtirishning istiqbolsizligini isbotlab berdi, u jamiyat rivojiga to’sqinlik qilgan holda, davlatning ishlab chiqarish omillaridan foydalanish borsaida cheksiz taqsimlovchi huquqqa ega bo’lishiga, qat’iy markazlashuvga, investistiyalar, ishlab chiqarish va iste’mol, ish haqining belgilanishi va narxlarning qotirilishi ustidan nazorat qilinishiga, xo’jalik yurituvchi subyektlar uchun rejalarning 40 ortiqcha tabaqalashtirilishiga, tasdiqlangan ko’rsatmalarga muvofiq o’zining iqtisodiy manfaatlariga zid ravishda harakat qilishga majbur bo’lgan korxonalar mustaqilliginig cheklanishiga, iqtisodiyotning ko’plab sohalari, shu jumladan tashqi savdoning monopollashuviga olib keldi. Shu tariqa yagona davlat rejasining ustunliklarini pirovardida uning kamchiliklari bosib ketdi. Iqtisodiyotning ma’muriy-buyruqbozlik tizimi va markazlashgan tarzda rejalashtirish bir-biriga o’xshash bo’lib qoldi. Lekin, sobiq ittifoqda davlat yo’li bilan markazlashgan tarzda rejalashtirishning salbiy baholanishiga qaramay uning ustunlik tomonlari jahonning boshqa mamlakatlari tomonidan e’tirof etildi. Xorijiy mamlakatlarning ayrim iqtisodchilari hamon bunday rejalashtirishning ustunlik tomonlari va to’liq foydalanilmagan imkoniyatlari haqida o’z fikrini bildirishda davom etmoqda. Bunday nuqtai nazar tarafdorlari shundan kelib chiqishadiki, murakkab industrial stivilizastiya markazning aralashuvisiz hal etilmaydigan muammolarni keltirib chiqaradi. Ularning hisoblashlaricha, agar markazlashgan muvofiqlashtiruvchi organ mavjud bo’lmasa, u holda jamiyat hayoti tartibsiz ko’rinish olishi mumkin. Shuning uchun turli mamlakatlar markazlashgan tarzda rejalashtirish imkoniyatlariga yana takror qaytishi ehtimoldan holi emas, lekin buyruqbozlik davlat tomonidan rejalashtirish shakllari, albatta, rivojlanishning yangi omillari bilan belgilangan holda boshqacha bo’ladi. Sobiq ittifoqda prognozlashtirish korxona darajasiga nisbatan ko’proq davlat darajasida rivojlandi. Prognozlar turli ITI bo’limlarida, laboratoriyalarda va OO’Yu kafedralarida ishlab chiqildi. Prognoz ishlanmalarining boshqaruv muammolari yuzasidan tahliliy tadqiqotlar bilan xufyona organik bog’liqligini ta’kidlash mumkin. Prognozlar faoliyatning turli sohalarini: gidrometeorologiya, geologiya, tibbiyot, ekologiyani qamrab oldi, kosmosni o’zlashtirish sohasida ilmiy-texnikaviy prognozlar, sostiologik, demografik, iqtisodiy, arxitektura va shahar qurilishi, ichki va tashqi siyosiy, harbiy prognozlar ishlab chiqildi. Ilmiy- texnikaviy va iqtisodiy prognozlar rivojlanishning istiqboliy rejalari va dasturlarini ishlab chiqish amaliyotida, xalq xo’jaligini boshqarish organlarining ishida qo’llanildi. Barcha prognozlar ichida 15 yillik davrga mo’ljallangan prognozlarning ulushi katta bo’ldi. Prognozlashtirishning ekstrapolyastiya, ekspert yo’li bilan baholash kabi usullari va "maqsadlar daraxtlari" usullaridan keng foydalanildi. Yuqoridagi fikrlar negizida prognozlashtirish va rejalashtirish amaliyotining qator kamchiliklarini ko’rsatish mumkin: 41 • prognozlashtirish nazariyasi va amaliyoti masalalarining etarlicha ishlab chiqilmaganligi; • prognozlashtirishni rivojlantirish, shu jumladan axborot almashish va kadrlar tayyorlash yuzasidan amalga oshiriladigan sa’y-harakatlarning etarlicha muvofiqlashtirilmaganligi; • prognozlar ijrochilarining prognozlashtirishning ko’plab usullari haqida to’liq bilimga ega emasliklari; • prognozlarni ishlab chiqish uchun axborot bazasining torligi, ko’plab ma’lumotlarning sir tutilishi; • prognozlarning ayrim turlarini bajarish uchun katta xarajatlar qilinishi; • prognozlarni ishlab chiqish maqsadlarining aniq ifodalanmasligi, ko’pincha prognoz va reja ko’rsatkichlari o’rtasida o’zaro bog’liqlikning mavjud emasligi; • retrospektiv va prognoz axborotidan foydalanishda istiqbollarning o’zgarib turishi; • prognozlarni bajarish uslubiyotlari va tartibotlarining etarlicha ishlab chiqilmaganligi. Shunday qilib, iqtisodiy o’zgarishlarni oldindan ko’ra bilish evolyustiyasi iqtisodiyot sohasidagi mutaxassislarga anglab etish uchun muammolar, yutuqlar va kamchiliklardan tarkib topgan boy materialni taqdim etadi. Yüklə 2,02 Mb. Dostları ilə paylaş:
|