Instituti

XIX asr o’rtasi XX asrning 70-yillar fani noklassik fan davri deb ataladi.
Bu davrda ko`plab ayrim fanlar vujudga keladi, ularda ulkan dalillik material
to`planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya,
psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi.
Texnika fanlari vujudga keladi va moddiy ishlab chiqarishda yanada 
sezilarliroq rol’ o`ynay boshlaydi. Fanning ijtimoiy roli ortadi, uning rivojlanishi 
o`sha davr mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida 
e`tirof etiladi.
XVIII asrning o`rtalarida jahonda fan bilan shug’ullanuvchi kishilar 10 ming 
kishidan oshmagan bo`lsa, XIX asr oxiriga kelib olimlar soni 100 ming kishiga
etadi. XVI asrda «olim odamlar»ning yarmidan ko`prog’i diniy ma`lumot olgan 
kliriklar edi. XIX asrda fan ijtimoiy mehnatning mustaqil tarmog’iga aylanadi 
va 
u 
bilan 
universitetlar 
va 
institutlarning 
maxsus 
fakul’tetlarini
tamomlagan«dunyoviy» professional olimlar shug’ullanadi. 1850 yilda jahonda 
mingga yaqin ilmiy jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10 
mingdan oshadi. 1825 yilda nemis kimyogari 
Yu. Libix
ilmiy laboratoriya tashkil
qiladi va u olimga ko`p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr oxiriga
kelib bunday laboratoriyalar soni ko`payadi. Fan tijoratchilar, tadbirkorlar
e`tiborini o`ziga tobora ko`proq torta boshlaydi. Ular olimlarning ishlab chiqarish, 
sanoat ahamiyatiga molik bo`lgan ishlarini mablag’ bilan ta`minlay boshlaydilar.
4.
XX asrning 70-yillarida fan rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi.
Bu 
davr fani postnoklassik deb ataladi, chunki mazkur asr bo`sag’asida fanda inqilob
yuz beradi va buning natijasida u oldingi davrning klassik fanidan sezilarli 
darajada farq qila boshlaydi. XIX–XX asrlar chegarasida amalga oshirilgan

---

13 
inqilobiy kashfiyotlar bir qancha fanlarning asoslarini larzaga soladi. 
Matematikada to`plamlar nazariyasi va matematik tafakkurning mantiqiy asoslari
tanqidiy tahlil qilinadi, bir qancha yangi fanlar vujudga keladi. Fizikada klassik 
fizikaning falsafiy asoslarini qayta ko`rishga majbur qilgan fundamental 
nazariyalar– nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi yaratiladi. Biologiyada
genetika rivojlanadi.
Tibbiyot, psixologiya hamda inson haqidagi boshqa fanlarda yangi 
fundamental nazariyalar paydo bo`ladi. Ilmiy bilimning shakl-shamoyilida, fan 
metodologiyasida, ilmiy faoliyatning shakl va mazmunida, uning me`yorlari va
ideallarida olamshumul o`zgarishlar yuz beradi.
XX asrning ikkinchi yarmi fanni yangi inqilobiy o`zgarishlarga olib keladi.
Bu o`zgarishlar adabiyotlarda ko`pincha fan-texnika inqilobi sifatida tavsiflanadi. 
Bu o`zgarishlar shu bilan bog’liqki, Ikkinchi jahon urushidan keyin iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlarda fan yutuqlari ilgari misli ko`rilmagan miqyosda
amaliyotga– sanoat, qishloq xo`jaligi, sog’liqni saqlash, kundalik hayotga joriy
etiladi. Fan energetikada (atom elektrostantsiyalari), transportda (avtomobilsozlik, 
aviatsiya), elektronikada (televidenie, telefoniya, kompyuterlar), ayniqsa, ulkan 
o`zgarishlar yasaydi. Fanning rivojlanishi eng yangi harbiy texnikani yaratishning 
asosiy omiliga aylanadi va «ikki lager»ning urushdan keyingi qarama-qarshiligi
sharoitida avjolgan qurollanish poygasi yirik davlatlarni ilmiy-texnikaviy 
tadqiqotlarga ulkan mablag’larni sarflashga majbur qiladi.
XX asrning so`nggi o`n yilliklarida fan-texnika taraqqiyoti axborot 
(kompyuter) inqilobi bosqichiga qadam qo`ydi.
Bu bosqichning o`ziga xos
xususiyati shundaki, axborot jamiyat rivojlanishining muhim resurslaridan biriga
aylandi. Shu tariqa fan bilan bog’liq yuksak texnologiyalar, ular bilan mushtarak 
ta`lim endilikda har qanday jamiyatning tsivilizatsion rivojlanish darajasini
belgilamoqda. Ilmiy kashfiyotlar va ularning amalga tatbiq etilishi o`rtasidagi 
masofa mumkin qadar qisqaradi. Ilgari fan yutuqlaridan amalda foydalanish 
usullarini topish uchun 50–100 yil vaqt sarflangan bo`lsa, endilikda bunga 2–3 
yilda yoki hatto bundan ham qisqaroq vaqt ichida muvaffaq bo`linmoqda. 
Davlat ham, xususiy firmalar ham fan rivojlanishining istiqbolli 
yo`nalishlarini qo`llab-quvvatlashga katta xarajatlar qilishi tabiiy bir hol bo`lib
qoldi. Natijada XX asrning oxirida fan jadal sur`atlarda o`sib, ijtimoiy mehnatning 
muhim tarmoqlaridan biriga aylandi. «Katta fan» davri boshlandi. Ko`p sonli ilmiy
muassasalar ishiga son-sanoqsiz odamlar ommasi jalb qilindi. Olim kasbi kam
uchraydigan kasb bo`lmay qoldi.
Hozirgi vaqtda ilmiy faoliyat o`zlarini qiziqtirgan muammolarni echishga 
buning butun xavf-xatarini o`z bo`yniga olib qo`l urgan ayrim mutafakkirlarning
mashg’uloti emas, balki buyurtmaga, rejali topshiriqqa binoan ishlaydigan, uni 
belgilangan muddatda bajarish va o`z ishi haqida hisobot berishga majbur bo`lgan 
yirik jamoalarning ishi. Hozirda ilmiy mehnat– industrial mehnatning bir turi. Fan
bilan shug’ullanuvchi kishilar hozir«ilmiy xodimlar» deb atalishi bejiz emas.
5. 
Hozirgi zamon fani Katta fan deb ataladi
. XX asr oxirida yer yuzidagi 
olimlar soni 5 mln. kishidan oshgan bo`lsa, XXI asrning birinchi o`n yilligida 6 

---

14 
milliondan oshib ketdi. Fanda15 ming yo`nalish va bir necha yuz ming ilmiy
jurnallar mavjud. Yangi energiya manbalari va axborot texnologiyalari– hozirgi
zamon fanining istiqbolli yo`nalishlari. Fanning internatsionalizatsiyalashuvi
tendentsiyalari kuchayib bormoqda, fanning o`zi fanlararo kompleks tahlil
predmetiga aylanmoqda. Uni o`rganishga nafaqat fanshunoslik, fan falsafasi, balki 
sotsiologiya, psixologiya va tarix ham kirishmoqda.