O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

M ustahkam lash uchun savollar:
1. « M e h n a t t a ’lim i o'qitish m eto d ikasi, kasb ta n la s h g a yo'llash» 
fa n in in g q a n d a y m aq s a d va vazifalari bor?
2. « M e h n a t t a ’lim i o'qitish m eto d ikasi, kasb ta n la s h g a yo'llash» 
o 'quv f a n in i o 'z la sh tirish ja r a y o n id a bakalavr q a n da y b ilim , k o '­
n i k m a va m a la k a la rn i egallaydi?
3. « M e h n a t t a ’lim i o'qitish m eto d ikasi, kasb tan la s h g a yo'llash» 
o 'quv fan in i o'qitish ja r a y o n id a t a ’lim n in g q a n d a y z a m o n a v iy
m e to d la r id a n foydalaniladi?
4. M a z k u r o 'quv fan in i o'qitish jara y o n id a q a nd ay p e d a g o g ik
va a x b o ro t-k o m m u n ik a tsiy a texnolo giy alarid an foydalanish m u m ­
kin?
5. B u y u k m u ta fa k k irla r m e h n a t t a ’lim i, kasb ta n la s h g a yo'llash 
va tarbiyaga oid q a n d a y fik rlar bildirishgan?
10

---

1 .2 . M a k ta b o ‘quv rejasida m eh n a t t a ’lim i, kasb ta n lash ga
y o ‘Ilash d astu rin in g k ir itilish i, un in g ta r ix iy taraq qiyoti
Reja:
1. K asbga yo‘n a ltirish n in g tarix iy taraqqiyoti.
2. M e h n a t t a ’limi jara y o n id a kasb ta n la s h g a yo'llash.
Tayanch iboralar: 
k a s b -h u n a r , h u n a r m a n d , kasbga yo'naltirish, 
kasb tu rlari, intellektual qobiliyat, m a s la h a t byurosi, bozor iqti- 
sodiyoti sharo itida kasblar, kasbiy konsultatsiya.
1. 
Kasbga yo'naltirishning tarixiy taraqqiyoti. 
M e h n a t va k a s ­
biy tayyorgarlik tizim i bevosita y o s h la r n in g m e h n a t va kasb tar- 
biyasini kasbiy axborotlar, kasb ta n la s h , kasbga yo'n altirish ish ­
larini a m alg a o s h ira d ig a n u lk a n ish la rd a n biri bo'lib. o'z o 'tm is h
taraqqiyotiga egadir. X a lq im iz n in g m illa t, elat bo'lib shaklla- 
n is h in i m eh n a ts iz , kasblarsiz, h u n a rs iz ta s a v v u r etib bo'lm aydi. 
O d a m z o d paydo b o 'lis h id a n b o sh la b m e h n a t bilan s hug'ulla ng a n . 
D a stla b faqat k un kech irish u c h u n q ilin g a n m e h n a t kevincha- 
lik, k a tta ro q m a q s a d n i, m o d d iy m a n f a a t ko'rish u c h u n am alga 
o sh irilib h atto , X asrlarda yirik harb iy q o 's h in la rn i, m illio nla b 
xa lqlarni b u y u m la r, a n jo m la r b ila n t a ’m in la y oladigan ishlab 
c h iq a ris h sohalari darajasigacha ta ra q q iy etgan.
X I I —X V a s rla rd a M o v a r o u n n a h r va X u r o s o n d a h u n a r ilm i, 
k o 'la m i rivojlanishi en g y u q o ri p o g 'o n a g a k o 'ta r ilg a n . H a r bir 
xalq o ta - b o b o s id a n m ero s b o 'lib , a v lo d d a n -a v lo d g a o 'tib kela- 
y o tg an o 'z in i n g t a r i x iy - m a d a n iv birligi b ila n ajralib, o 'z ig a xos 
x u s u s iy a tla rn i saq lab kelgan. O 'z b e k l a r h a m s h u la r j u m l a s i d a n -
dir. R e s p u b lik a m iz h u d u d id a o 't k a z i l g a n a rx e o lo g ik t a d q iq o t­
lar sh u n i k o 'rsa ta d ik i, h u n a r m a n d c h i l i k bu yerla rd a ikki m in g
y iliar o ld in rivojlangan. Bu d a v rd a sin fiy j a m iy a t paydo bo'lib, 
y irik m e h n a t ta q s im o ti n e g iz ida h u n a r m a n d c h i l i k m u sta q il soha 
b o 'lib ajralib c h iq q a n .
IX—XII asrlarda h u n a r m a n d c h i l i k keng rivojlanib, x a lq im iz ­
n in g xorijiy davlatlar bilan iq tis o d iy -m a d a n iy aloqalari avj olgan. 
A y rim m a n b a la r d a qayd e tilish ich a, 32 xil h u n a r turi m avjud 
b o 'lg an aholi yashaydigan jo y n i s h a h a r deb a tash gan. 1897-yili 
b irin c h i aholi ro'yxati vaqtida k atta s h a h a rla rd a a h o lin in g ko 'p - 
c h ilik qismi h u n a r m a n d l a r h iso b la n g a n . M a sa la n , N a m a n g a n

---

a h o lis in in g 64 foizi, Q o ‘q o n n i n g 52 foizi, C h u s tn in g 54 foizi, 
M a rg ‘ilo n n in g 50 foizi, m ustaq il k a s b -h u n a r egasi h iso b la n g a n .
H u n a r m a n d c h il i k n in g q a d im iy dav rlarda eng ko'p ta rq a lg a n
turi te m ir c h ilik , zargarlik, m isgarlik va tu n u k a s o z lik bo'lgan. 
H o z irg a c h a keng tarq a lg a n q a d im iy k asb la rd an biri yog 'och b u - 
y u m la ri yasash h u n a rm a n d c h ilig id ir. X X asr b o s h la rid a tikuv 
m a s h i n a la r i n i n g paydo b o'lish i b ilan yangi h u n a r m a n d c h i l i k kas- 
bi — tik u v chilik yuzaga keladi. O 'z b e k la r n in g eng keng ta rq a lg a n
uy kasb la rid a n biri d o 'ppido 'zlik d ir.
B u la rd a n tash q a ri, h u n a r m a n d l a r te rid a n h a r xil b u y u m la r
yasaganlar, p o ya fz a lc hila r o 'z m a h s u lo tla rin i s h a h a r va q ish lo q - 
larda y u rib aholiga sotganlar. Nonvoylik, q a n d o la tc h ilik va qas- 
soblik h a m asosiy kasb la rd an bo'lib u la rn in g d o 'k o n la ri h a r q a- 
d a m d a u c h ra g a n . K atta t o 'y - m a 'r a k a la r o 'tk a z is h od a ti m axsus 
o s h p a zlik kasbini y u zaga keltirgan.
Tarixiy m a ’lu m o tla rg a aso slanib a y tis h im iz m u m k i n k i , k a s b ­
ga yo 'n a ltirish ishlari q a d im d a n sh a k lla n ib kelgan. K asbga y o '­
naltirish ishlari h a m in soniyat ja m iy a t tara q q iy o tin in g ehtiyojlari- 
d a n kelib c h iq q a n va u h a m jam iy a t kabi o 'z rivojlanish tarixig a 
ega. Tabiiyki, kasbga yo'naltirish kasblar paydo b o 'lis h id a n va d e- 
m a k u n g a ehtiyoj yu zag a k elish id a n ilgari paydo bo'lishi m u m k i n
e m a s edi.
I n s o n n i n g b ilim , k o 'n i k m a va q o b iliy a tla r in i t a s h x is qilish 
b ila n b o g 'liq kasbg a y a ro q lilik d a ra ja s in i b a h o la s h e le m e n t-
l a r i n in g p a ydo b o 'lis h ta r ix i u z o q asrlarga b o r ib ta q a la d i. 
E r a m i z g a c h a b o 'l g a n 111 m in g y illik d a y o q q a d im g i V a v ilon da
m i r z a l a r tay y o rlo v ch i m a k t a b d a b i tiru v c h ila r s in o v d a n o 't k a z i b
b o r ilg a n . O 's h a d a v rla r b ilim d a ra ja s id a n kelib c h iq i lg a n d a
kasbiy tay y o rg a rlik k o 'rg a n m ir z a M e s o p o t a m i y a sivilizatsiya- 
sida m a r k a z iy o ' r i n d a shaxs tu rg a n : u m a y d o n l a r n i o 'l c h a s h n i ,
m u lk n i b o 'l i s h n i , m u s iq a a s b o b la r id a ijro u s lu b in i va a s h u la
a y tis h n i b ilgan. Sinov d a v rid a u n i n g g a z la m a l a r n i , m e t a l l a r n i , 
o 's i m l i k l a r n i n g t u r l a r i n i b ilishi, s h u n in g d e k , b a r c h a t o 'r t a rif- 
m e tik a m a l l a r n i bajara o lish k o 'n i k m a l a r i te k s h irib k o 'rilg a n . 
Q a d i m i y M is r d a k a s b n i eg allash g a d a ’v o garlar s u h b a t d a n o 't -
k a z ilib , u n i n g ta r jim a y i lioli, b ilim saviyasi, ta s h q i k o 'r in i s h i
h a m d a s u h b a tn i olib b o ris h q ob iliy atlari a n iq l a n g a n . S o 'n g r a
m e h n a t q ilish , e s h itis h , s u k u t saq la sh qobil iyatlari olov, suv va 
o 'l i m b ila n q o 'r q itis h vo sitasid a s in a b k o 'rilg a n .
12

---

A y tilish ic h a , sin a b k o ‘rish va ta n l o v d a n o ‘t k a z i s h n i n g b u n d a y
jid d iy tiz im i n i o ‘t m i s h n i n g b u y u k allom a si Pifagor o 'z b o s h id a n
o 't k a z g a n . 0 ‘q is h d a n s o 'n g G re ts iy a g a q a y tgach, u o'zi bosib 
o 't g a n sinovlar tiz im i aso sid a o 'q u v c h ila r ta n l a b o lin u v c h i m a k ­
tab o c h g a n . Pifagor in te lle k tu a l qobiliy atlarga asosiy e ’tib o rn i 
q a ra tg a n va badiiy qilib a y tg a n d a : « H a r q a n d a y yog‘o c h d a n h a m
m e r k u r iy n i y o 'n ib b o ‘lm aydi» — deb h iso blagan. S h u n in g d e k , u 
y o s h la r n in g o ‘z in i tu tis h ig a h a m a lo h id a e ’tib o rn i q a r a tg a n va 
un i in so n x a ra k te r id a n a m o y o n b o 'lu v ch i asosiy ko‘r s a tk ic h la r
deb s a n ag a n . Pifag o r o 'q itu v c h ila r va o t a - o n a l a r tavsiyalariga 
e ’tib o r b ila n q a ra g a n , h a r bir yangi o 'q u v c h in i s in c h ik la b k u -
zatib borgan. S h u n d a n s o 'n g u n i o 'z f ik rin i e rk in ifo d a lash g a
va s u h b a td o s h la r b ila n b a h s la s h is h g a o 'r g a tg a n . E ra m iz g a c h a
b o 'lg an m in g y illikd a X ito y da h u k u m a t a m a ld o ri kasbi va m a n -
sabi keng ta rq a lg a n . M os rav ish d a ush b u kasbni ta n la s h d a g i 
d astlab k i e le m e n tla r h a m shu y e rn in g o 'z id a yu z a g a kelgan. 
B u n d a y kasbni eg allash g a j a z m e tgan v o s h la r ta n ta n a v o r lik ru h i 
b ilan s u g 'o rilg a n m u h i t d a davlat i m t i h o n l a r i n i to p s h ir is h g a n . 
I m t ih o n sav ollarin i k o 'p c h il i k h o la tla r d a im p e r a t o r o'zi belgila- 
ga n, s h u n in g d e k , sin o v d a n h a m o 'z i o 't k a z g a n va d a ’vo garlarni 
sa ra la s h ko 'p b osqichli u s u ld a a m a lg a o sh irilg a n .
S p a r ta , A f i n a , R i m n i n g q a d im iy t a r i x id a b o s h q a m is o lla rn i 
k o 'ris h m u m k i n . S p a r ta d a j a n g c h i l a r n i , R i m d a g la d ia to r la r n i 
ta y y o r l a s h n i n g m u k a m m a l t iz im i y a ra tilg a n va m uvaffaqiyatli 
a m a lg a o s h ir ilg a n . « O d a m la r , — d e b yozgan edi A f l o t u n , — 
bir-b irlarig a u d a ra ja d a o 'x s h a s h b o 'lib t u g 'ilm a y d ila r , u l a r n i n g
tabia ti va q ob iliy atlari tu r l ic h a b o 'la d i. Shu sababli b a r c h a v a ­
z ifa la rn i a m a lg a o s h ir i s h d a , o 'z tab iiy q o b iliy a tla rig a m o s ra- 
vishd ag i y u m u s h l a r t a n l a g a n d a u n i y a x s h ir o q , tez va k o 'p r o q
d a ra ja d a a m a lg a o s h ir is h m u m k i n b o 'lad i» . A f l o t u n n i n g «Dav- 
latc hilik» a sarid a: Q a n d a y a m a l d o r n i t a n l a s h kerak? — d e g a n
savoliga S uqro t q u y id a g ic h a jav o b b erad i: «Eng ish o n c h li, j a s u r
va i m k o n iy a tla r i k e n g ro q b o 'lg a n s h a x sla rg a k o 'p r o q e ’t ib o r n i 
q a ra tis h , b u n d a n ta s h q a r i n a fa q a t oliy ta b a q a d a g i y u q o ri 
m a ’naviyatli i n s o n l a r n i , b a lk i sh u d a ra ja d a g i tarbiya b e ris h g a
loyiq o d a m l a r n i h a m to p is h lo zim . U l a r b i l i m l a r n i tez q ab ul 
q ila olish lari h a m d a tez fik rlay o lis h la r i, m u s t a h k a m xo tira li, 
o 'z fik rid a q a t ’iy t u ru v c h i va b a rc h a m u n o s a b a t la r d a m e h n a t -
k a sh i n s o n l a r n i to p ish lozim».
13

---

E r a m i z g a c h a b o 'lg a n 900 va 600 y illar o r a lig 'id a g i h in d ve- 
d a la r id a zarg a rla r, t e m ir c h il a r , a rq o n s o z la r , t o 'q u v c h ila r , b o ‘- 
y o q c h ila r, d u ra d g o rla r, k ulo llar, uy x i z m a t c h i l a r i n i n g turli toi- 
falari, a k ro b a tla r , fo lbinlar, n a y c h ilar, ra q q o s la r kasb sifatid a 
s a n a b o 'tilg a n . S h u n in g d e k , a k ty o rla r, s u d x o 'r la r va s a v d o g arlar 
h a m m av ju d b o 'lg a n . B u n d a y m a 'l u m o t l a r k o 'p b o 'lib, u l a r n i n g
b a rc h a s i b u g u n g i k u n d a kasbiy t a s h x is qilish yoki kasb t a n l a s h ,
d e b a ta lu v c h i t u s h u n c h a l a r n i n g q a d i m d a n s h a k ll a n g a n l ig i n i
bild ira d i.
19 0 8 - y il n in g y a n v a rid a B o s to n s h a h r i d a o 's m ir la r g a o 'z h a -
yotiy m e h n a t y o 'lin i t a n l a s h ig a y o r d a m b e ru v c h i Y o s h la rn i 
kasbga y o 'n a ltiris h b y u ro si o 'z ish in i b o s h la g a n . Bu b y u r o
faoliyati kasbga y o 'n a lt i r i s h i s h l a r i n i n g asosi sifatid a q abul q i ­
lin g a n . K e y in c h a lik shu tu r d a g i b y u r o N y u -Y o rk d a h a m t a s h ­
kil etildi. U n i n g vazifalari q a to rig a i n s o n l a r n i n g tu rli k a s b la r ­
ni e g a lla s h id a q o 'y ila d ig a n ta la b la r, m a k t a b o 'q u v c h il a r i n in g
qobi 1 iy atla rin i c h u q u r r o q o 'r g a n i s h k a b ila r kirgan. B yuro ishi 
o 'q itu v c h ila r bilan h a m k o rlik d a test va a n k e ta la r d a n fo ydalan il­
g a n holda olib borilgan.
Shu d av rd a A n g liyada m axsu s vazirlik ruxsati bilan 17 yosh- 
d a n kichik bo 'lgan o 'q u v c h ila rn in g kasb ta n la s h ig a m a s la h a t yoki 
k o 'p ro q a m a liy xarakterdag i m a ’lu m o tla r b ilan yordam ko'rsatuv chi 
m u assa sala r o chish yo'lga q o 'yilgan. Bu yerd a 1911-yilda m e h n a t 
birjalari h a m d a t a ’lim m u assa sala ri h a m k o rlik d a g i ishini m uvo- 
fiqlashtiruvchi m axsus a x b o ro tn o m a c h o p qilish yo'lga qo 'yilgan.
1922-yilda G e r m a n i y a d a « K asb ga y o 'n a ltiris h va m a s l a h a t
t o 'g 'ris id a » g i Q o n u n q abul q i li n g a n va shu a s o sid a u s h b u t i z i m -
ni a m a lg a o s h ir is h m e z o n l a r i n i ifo da lo v ch i «N iz o m » ta s d i q la n -
gan.
Rossiyada kasbga yo'naltirish ishlari X X a s rn in g dastlabki yil- 
larid a a m a lg a osh irila b o sh la n d i. M osk v ad agi O 'q itu v c h ila r uyi- 
n i n g P ed ago g ika m uzeyid a turli tipdagi m a k ta b o'qituvchilari 
kasb ta n la s h g a oid qator iz la n is h la r olib borganlar. B u n d a asosiy 
e ’tibor qaysi kasblarga talab k o 'p ro q bo'lg anlig iga, u larn i ta n -
lashda o 'q u v c h ila rn in g q a n d a y sabablarga a s o sla n ish in i tadq iq 
qilishga qaratildi.
1927-yilda L e n in g ra d d a tash k il e tilg a n kasbiy m a s la h a t b y u- 
rosida a m a liy tad q iq o tla r bilan birgalikda ilm iy -ta d q iq o tla r h a m
olib borilgan.
14

---

Kasbga y o iia ltiris h is h la rin in g ilm iy -p e d ag o g ik asoslarini 
ishlab c h iqishga
P.P. 
Blonskiy, A.S. M a k a re n k o kabi atoqli rus 
o lim lari m u h i m hissa qo 'shganlar. U la r o 'q u v e h ila rn i kasbga 
y o'naltirish is h la rin in g psixologik-pedagogik a soslarini yaratish, 
lining keyingi taraqqiyoti u c h u n sharoit yaratib berdilar. Kasbga 
y o'naltirish ishlari p o litex n ik t a ’lim , m e h n a t t a ’lim i va tarbiyasi 
bilan uzviy a lo q a d o rlik d a olib borildi.
1930-yillarning 
b o s h la rid a
Kasbiy 
m a s la h a t 
va 
kasbga 
y o'naltirish m ark a ziy laboratoriyasi faol tash k iliy ish la rn i olib 
bordi, 1932-yilga kelib bu turd ag i b yu ro la r soni 54 taga yetka- 
zildi. Biroq bu d avrdagi kasbga yo 'n altirish ishlari taraqqiyotiga 
o'qu v c h ila r m e h n a t t a ’lim ig a bo 'lg an e ’tib o rn i susayib borishi 
salbiy t a ’sir ko'rsatdi. M e h n a t t a ’lim in i n g bekor q ilinish i kasbga 
y o'naltirish is h la rin in g to 'x ta b qolishiga olib keldi.
19 5 0 -v illa rn in g b o s h la r id a kasbga yo'naltirishg a bo'lg an e ’tibor 
yana kuchaya b o sh la d i va m a ’lum darajadagi tashkiliy-uslubiy 
yondashuv y uzaga keldi.
S h u n d a n keyingi davrlarda o 'qu v c h ila rning qiziqishlari va xalq 
xo'jaligi ehtiyojlaridan kelib ch iq q an holda ishlab chiqilgan kasbga 
yo'naltirish ishlari besh yillik rejalar asosida tashkillashtirib borildi.
O 'z b e k isto n m u sta q illik n i qo'lga kiritg an y ildan b o sh la b t a ’lim 
tiz im id a tub o 'z g a ris h la r ro 'y b e rm o q d a . «Ta’lim to'g'risida»gi 
Q o n u n h a m d a « K a d rla r tayyorlash m illiy d a stu ri» n in g qabul 
q ilin ish i natijasida xalq xo'jaligini m alakali m utaxassis kadrlar 
bilan t a ’m in la s h tiz im i y a ra tilm o q d a .