O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

2. 
M ehnat ta’limi jarayonida kasb tanlashga yo‘llash. 
Kasb 
ta n la sh g a yo'llash b u t u n p e d a g o g la r jam o a s i t o m o n i d a n hal e ti­
ladigan u m u m m a k t a b vazifasi h isoblanadi. Shu bilan birga, bu 
ishda m e h n a t t a ’lim i aloh ida o 'r in n i egallavdi. B unga sabab shu- 
ki, m e h n a t t a ’lim in i n g m a z m u n ig a q a to r kasblar bilan uzviy va 
tizim li ravishda ta n is h tiris h va bu tan is h tiris h nafaqat n azariy 
jih a td a n , balki a m a liy j i h a t d a n h a m olib boriladi. M a ’lum k i, 
kasblar to'g'risida ta sa v v u r a n a sh u n d a y ta r z d a b e rilg a n d a g in a u 
ha q ida to 'liq tassavvurga ega b o'lish m u m k i n bo'ladi.
Kasb tan la sh g a yo'llash ishi b u tu n m e h n a t t a ’limi d avom id a 
olib boriladi, lekin u n in g vazifalari o 'z in in g turli b o sqic hla rida
o'zgarib turadi.
5—7 -sin fla rd a a s o sa n kasb h a q id a m a ’lu m o t beriladi. O 'q u v ­
ch ila r q a n day kasblar borligi, u n in g tiplari bilan tan ishad ilar.
15

---

Bu k a s b la rn in g elem entlari 
0
‘q u v c h ila rn in g u s ta x o n a d a g i faoli­
yati m a z m u n in i tashkil etadi. Bu hoi o ‘q itis h n in g shu davrida 
o 'q u v c h ila rn i u m u m m e h n a t tayyorgarlik vazifasiga t o i a m os ke- 
ladi.
6 -sin fd a va, ayniqsa, 7-sinfda kasb to 'g'risida m a ’lum ot b e ­
rish bilan bir qatorda m e h n a t d a tarbiyalash ishlari h a m olib b o - 
riladi. B unga sabab shuki, 7 -sinfni bitirish arafasida o'qu v c h ila r 
bo'lg'usi m e h n a t tavvorgarlig in in g sohasi (y o 'n alish i)n i ta n la b
olishlari zarur. H a r bir s o h a b o 'y ic h a ko'plab o m m a v iy kichik 
m u tax assislar kasblarini o 'z ichiga oladi. B ula r ustax o n a d a g i 
m a s h g 'u l o tl a r n i n g m a z m u n i bilan izchil a lo q a d a bo 'lg an kasblar 
bo 'lishi (m a sa la n , m etallga va y o g'ochga ishlov berish texnologi- 
yasiga oid kasblar) yoki u lar b ilan hech q aday a lo q a d o r b o 'lm a g a n
kasblar (ch u n o n c h i, su voqchilik, b o 'y o q c h ilik va shu kabi qurilish 
kasblari) bo'lishi m u m k in .
M e h n a t tayyorgarligi so ha sini t a n la s h d a k o 'p in c h a m u n o z a r a -
li vaziyatlar vujudga kelib, bu m u n o z a r a d a o 'q u v c h ila rn in g o ta- 
o n a la ri h a m ishtirok etish lari m u m k i n . M e h n a t tay yo rgarligining 
a y rim sohalari go'yo e ’tiborsizdek tuvilib, hech k im b u kasbni 
t a n l a s h n i xohlam aydi. B o shq a sohalarga esa, a k s in c h a , keragidan 
k o 'p ro q o 'q u v c h ila r qiziqib qolishadi.
Afsuski, m a k ta b la r n in g ish tajribasida s h u n d a y m a n z a r a n i 
k u z a tish m u m k i n , o 'q itu v c h ila r bu m a s a la n i o 'q u v c h ila rn in g
o 'z la sh tirish larig a qa ra b hal etishga u rin is h a d i, y a ’ni a ’lochi 
o 'q u vchilarg a ta n la s h huqu qi beriladi y o m o n o 'z la s h tiru v c h ila r 
esa qolgan kasb tu rla rid a n b iro rta s in i tan la s h g a m ajb u r bo'lish ad i. 
M a sa la n i bu ta rz d a hal etish h a r j ih a td a n n o to 'g 'rid ir. Hayot 
y o 'lin i z o 'r m a - z o 'r a k i t a n la g a n la rd a n kelajakda yaxshi m u ta -
xassis c h iq is h in i kutib b o 'lm ay d i. S hubhasiz, a ’lochi o'q u v c h ila r 
rag 'b a tla n tirilish g a loyiqlar, b iroq bu n a rs a b o s h q a la rn i kasb 
ta n la s h e rk in lig id a n m a h r u m qilm asligi kerak. S h u n d a y h a m
b o 'lad ik i, m e h n a t tayyorgarligida s o h a n i to 'g 'ri t a n la g a n o'quvchi 
k e yin c h a lik o'ziga shu s o h a doirasidagi kasbni tanlaydi. S h u n d a n
kelib chiqib, m e h n a t tay y org arlig in in g sohasini ta n l a s h ixtiyoriy 
bo'lish ig a h a ra k a t qilish lozim .
B u n g a q a n d a y erishish m u m k i n ? B u savolga javob berish 
u c h u n avvalo kasb ta n la s h erk in lig in i q a n d a y t u s h u n is h lozim - 
ligini a n iq la b olish zarur. B iz n in g ja m iy a t im i z d a xo h lag a n k a s b ­
ni ta n la s h yo'lida siyosiy, ijtimoiy, m illiy va b o s h q a g'oyalar
16

---

yo'q. A m m o b u h u q u q d a n o 'z o i n i d a foy d alana bilish va bu n g a
o 'rg atish darkor. G a p sh u n d a k i, u yoki bu kasbga b o 'lg a n t a ­
lab u n in g e ’tiboriga qa ra b em as, balki b o z o r iq tisodivotin in g
tu zilish ig a q a ra b a n iq la n a d i. S h u n in g u c h u n , x o h i s h i m iz d a n
q a t ’i na z ar, obyektiv ta r z d a kechuvchi ilm iy - te x n ik taraqqiyot 
bu rejaga o 'z s h a rtla rin i kiritadi. Bu y o s h la rn i b o z o r iqtisodiyoti 
ehtiyojlariga m o s keladigan kasb larda ishlashga tay yo rlash ni 
t a la b etadi. R a v s h a n k i, bu o 't a m u h i m v a z ifa n in g bajarilish ini 
t a ’m in l a s h kasb ta n la s h erkinligi fu q aro lik b u r c h in i tu sh u n is h , 
m a m la k a t im iz d a b a rc h a kasblar h a m kerakli va faxrli e k a n lig in i 
a n g la sh b ilan u y g 'u n la s h ib ketishi lozim.
Shu m u n o s a b a t bilan m e h n a t t a ’lim iga a lo h id a u m id bilan 
qaralad i. T a d q iq o tlar sh u n i k o 'rsa ta d ik i, o 'q u v c h ila rn in g m a ’lum 
qism i k ic h ik m utax assis bo 'lib ish la sh n i x o h la m a s lik la ri m u m ­
kin. B u n in g sababi s h u n d a k i, o 'q u v c h ila r k ic h ik m utaxassis 
k a s b la rin in g m a z m u n i to'g 'risid a to'g 'ri tasa v vu rg a ega em aslar, 
ja m iy a t im i z d a k ich ik m utax assislar q a n d a y e ’z o z la n is h in i yax­
shi bilm aydilar. O 'q u v c h ila r bilan a y n a n m a n a shu y o 'n a lish d a
ish olib bo rish kerak, zero da v la tim iz m a n f a a tla r i o 'r ta m ak ta b n i 
b itirg a n la r n in g k o 'p c h ilig in i m o d d iy ishlab c h iq a ris h va aholiga 
x iz m a t ko'rsatish so h alariga jalb qilish n i ta q a z o etadi.
M a z k u r h olda m asala teng q im m a tli o m m a v iy k ich ik m u t a ­
xassislar kasblariga taalluq li ekanligi ishni o so n la s h tira d i. Teng 
q i m m a tli kasblar d e g a n d a in so n g a h a r t o m o n l a m a k am o l topish, 
m o d d iy farovonlik, ja m iy a td a o 'z m avqeiga ega b o 'lish g a im k o n i- 
yatlar yaratishi j ih a tid a n teng b o 'lg an kasblar tu sh u n ila d i. Shu 
b o isd a n , a g a r o m m a v iy kasblar ichida a y rim la ri e ’tiborsizd ek tuy- 
ilsa, bu od diy c h a lk a s h lik bo'lib, m e h n a t o'qituvchisi bu xa tolikni 
o 'z vaqtida b a r t a r a f etishi kerak. B u n in g u c h u n esa o m m a v iy k a s­
b la rd a u m u m i y to m o n l a r k o 'p e k a n lig in i t a ’kidlash kerak.
A m a ld a u c h ra y d ig a n b a rc h a kasblar b ilan o 'q u v e h ila rn i ta- 
n ish tirib c h iq is h n in g im k o n i yo'q, albatta. L ekin k o 'p g in a kasblar 
in so n oldiga q a to r u m u m i y ta la b la rn i q o'y a d i. O 's m ir l a r n i a n a shu 
tala b la r b ilan ta n is h tirib ular haqidagi ta s a v v u rin i kengaytirishi 
m u m k i n . M a sa la n , keyingi vaqtda jis m o n iy m e h n a t n i n g m a ’naviy 
saviyasi ortayo tg anligi k u z a tilm o q d a . Aqliy m e h n a t faoliyatiga 
q o 'y ila d ig an tala b la r to b o ra o rtib b o r m o q d a . M e h n a t ja m o a s id a
o 'z in i tu tishig a n isb a ta n h a m yuqori tala b la r q o 'y ilm o q d a . Shuni 
h iso bga olib, kasb ta n la s h g a yo'llash ish in i s h u n d a y ta s h k il qilish
17

---

m u m k i n k i, o 'q u v c h ila r faqat m u a y y a n kasblar to'g 'risida tasav­
v u r olibgina q o l m a s d a n , m e h n a t faoliyatiga n isb a ta n q o 'y ila d ig an
u m u m iy talab to 'g'risid a h a m tasavvurga ega b o 'lay o tg a n lik la rin i 
a ng laydigan b o'lishsin.
K asb ta n la s h j u d a m u h im m asa la bo'lib, k o 'p in c h a o 'q u v c h ila r 
uni m ustaq il hal qila olm aydilar. Bu m a s a la d a ularga m a k ta b
y ord am berishi kerak. K o 'p in c h a s in f rahbari h a r bir o'quvch iga 
k a rto c h k a tutib, o 'q u v c h in in g u yoki bu o'quv faniga m u n o s a ­
bati, kasbga bo 'lg an qiziqishi, o'qishdagi m uvaffaqiyatlari, s h a x ­
siy fazilatlari h aqida o 'q itu v c h ila r aytgan m a ’lu m o tla r n i shu kar- 
to ch k a g a yozib boradi. Bu esa o 'q u v c h in in g n im a la rg a qiziqishini 
a niq lash ga im k o n beradi. A g ar o 'q u v c h in in g qiziqishlari b a rq a ro r 
bo'lsa, s in f rah bari o 'q u v c h id a u ta n l a m o q c h i b o'lg an kasb uch u n
z a r u r a lo m a tla r bor-yo'qligini a n iqlashg a kirishadi. O 'q u v c h in in g
sog'lig'i u ta n la g a n kasb talablariga to 'g 'ri kelm aydigan hollar 
h a m uchraydi. Bu m a s a la n i shifokor hal qiladi. S h u n d a n so'ng 
o 'q itu v c h ila r o 'q u v c h in in g o ta -o n a s i bilan su hbatlashib, bolani 
b o sh q a kasbga qiziqtirishga ha ra k a t qiladilar. L e k in bu ishni 
x u s h m u o m a la lik , ehtiyotkorlik bilan bajarish lozim , aks holda 
o 's m i r n in g ko'ngli c h o 'k ish i. o 'z in i to 'la q o n li o d a m em a sd e k his 
etishi m u m k i n .
O 'q u v c h ila r o 'zlariga kasb tan la y o tg a n la rid a o 'q itu v c h ila r o'z 
t a ’sirini o 'tk a z is h g a h a d d a n tash qari in tilm a slik la ri kerak. Bu 
o 'r in d a j u d a ehtiyot b o 'lish va o 'q u v c h ila r ushbu kasbga c h in d a n
h a m q iz iq a d ila rm i yoki bu qiziqish taso difiy qiziqishini, an iqlab 
olish lozim.
Kasb ta n la s h g a yo'llash ishini olib b o rish d a m a k t a b n in g h a - 
qiqiy ish sha roitla rini hisobga olish darkor. M a m l a k a t im i z turli 
t u m a n l a r i n i n g ishlab c h iq a ris h bazasi bir xilda em as. M asalan, 
agar gap d a m olish m a s k a n ig a yaqin jo yla sh g a n s h a h a r haqida 
b orad ig a n bo'lsa, o 'q u v c h ila rn in g k o 'p c h ilik qism i kelgusida a h o -
liga x iz m a t ko'rsatish soh asid a ishlash k erakligini e ’tiborga oli- 
shiga to 'g 'ri keladi. T u m a n iqtisodiyoti m e h n a t bilan t a ’m in la s h
im k o n iy a tla rin i ko 'p j i h a t d a n belgilab beradi. Biroq in s o n n in g
individual xususiyatlari h a m , o d a td a , q a to r kasb talablariga javob 
beradi, o 'q u v c h ila rn in g qiziqish la ri n i esa sh a k lla n tiris h m u m k i n . 
S h u n d a y qilib, kasb ta n la s h g a yo'llash ishini d a v la tn in g u yoki 
bu kasbga b o 'lg an ehtiyojlarini va o 'q u v c h ila rn in g qiziqish lari n i 
h a m d a ishtiyoqlarini e ’tiborga olgan h o ld a olib b o rish m u m k i n .
i s

---

Kasb ta n la s h g a yo'llash ishida 8—9 - s i n f la r a lo h id a o 'r in n i
egallaydi. B u n d a bir t o m o n d a n kasb ta n la s h g a y o'llash ishi b e ­
vosita m e h n a t d a rsla rid a davom etib, o 'q u v c h ila r o'zlari ta n la g a n
m e h n a t tayyorgarligi sohasi tarkibiga k iruvchi kasb lar to'g 'risid a
tas a v v u r olish ad i, y a ’ni kasbga intilish go'yo 
«torayib boradi». 
Boshqa to m o n d a n esa «Ishlab ch iq a rish
asoslari», «Kasb t a n ­
lash» m a x s u s fan la rin i o 'rg a n is h ja r a y o n id a o 'q u v c h ila rn i xalq 
x o 'jalig in in g asosiy kasblari va ixtisosliklari b ila n ta n is h tiris h y u ­
z a sidan tiz im g a s o lin g a n kasb ta n la s h g a yo'llash ishi bo sh la n a d i. 
M a z k u r fan la r m e h n a t d arsla rid a, fan asoslari o 'rg a n ila d ig a n
d a rsla rd a o 'q u v c h ila r kasblar to 'g'risid a olgan b ili m l a r u m u m -
lashtiriladi.
S h u n d a y qilib, 8—9 -s in f la r d a m a ’lum d a ra ja d a q a ra m a - q a rs h i 
vazifa q o 'yiladi. O 'q u vch i k engaytirilgan m e h n a t t a ’lim in i o 'tib
q a to r o 'x sh a sh kasblar e le m en tlarin i ( m a s a la n , m etallga ishlov 
berish u c h u n slesarlik, tokarlik, frezerlik ishi) o 'z la s h tirib oladi. 
B u n in g natijasida u b o s h la n g 'ic h kasb tay yorgarligini oladi va uni 
k a s b - h u n a r kollejlarida davom ettirishi z a ru rd e k tuyiladi. Ayni 
p a y td a o 'quvchi oldid a kasblar dunyosi b irin c h i m a r o t a b a t i z i m ­
ga s o lin g a n h olda to'liq o c h ib beriladi, g o'yo u l a r d a n xohlaga- 
n in g n i ta n la b ol, devilgandek bo'ladi. Kasb ta n la s h erkinligi ana 
shu k o 'rin ish d ag i ziddiyatda n a m o v o n bo 'ladi. 9 -sin fd a o'quvchi 
o'zi avval ta n la g a n kasb d an aynib, m e h n a t t a ’l im in i n g butunlay
b o shq a y o 'n a lis h in i ixtiyoriy ta n la b olishi h a m m u m k i n . D e m a k , 
o 'q uvch i faqat 9 -sin fd a biror kasbni ta n la s h h a q id a uzil-kesil qa- 
rorga kelishi m u m k i n . L ekin bu bilan kasb tan la s h g a yo'llash ishi 
tugavdi yoki b o 's h a sh tirib y u b orilad i, deyish xato bo 'ladi. A k s in - 
cha, bu ish endi y a n a d a t a ’sirch an b o 'lish i lozim , a m m o u n in g
m aq sa d i o'zgaradi, endi birin c h i rejani ta n la g a n kasbga m u h ab b a t 
uyg'otish egallaydi. K asb ta n la s h g a yo'llash ish in in g b u tu n m a z ­
m u n i, fo rm a la ri va m eto d la ri a n a shu m aq sa d g a qaratiladi.
Y uqorida a y tilg a n la rd a n , m e h n a t t a ’lim i ja r a y o n id a kasb t a n ­
lashga yo'llash ishi bir nec h a b o sq ic h d a n o'tib, bu b o s q ic h la rn in g
h a r birida o 'z vazifalari hal etiiadi, d egan x u lo sa n i chiq arish
m u m k i n . B unda kasb tan la sh g a yo'llash ishi, b o sh q a h a r q anday 
o 'qu v-tarb iva ishi kabi, ikki yoqlam ali ja r a y o n d a n iborat bo'lib, 
bu ja ra y o n d a o 'qituvchiga h a m , o'q u vch ig a h a m teng darajada 
a h a m iy at ajratiladi. S h u n in g uch u n kasb ta n la s h ishiga nisbatan 
q o 'y ila d ig an eng m u h i m talab o 'q u v c h ila rn in g yuq ori darajada
19

---

faol bo'lishi, bu faollik kasbiy tarbiya, kasb tan la sh n egizlarini 
sh a k lla n tiris h hisobiga t a ’m in la n is h id a d ir. M e h n at o'qituvchilari 
kasbiy tash x is h a m d a kasbiy konsultatsiyaga tayyorgarlik k o'rgan 
b o 'lsa la r va bu ishni o'z vaqtida o 'tk az sa la r, o 'q u v c h ila rn in g faol- 
ligi ortad i.