Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

O‘qotar qurol avtomatikasining tuzilish prinsipi va harakati. 
O‘qotar qurol avtomatikasi 
— o‘q otuvchining ishtirokisiz, porox 
gazlarining energiyasi yordamida, qayta o‘qlash va navbatdagi o‘q 

---

 74 
otilishini ta’minlovchi mexanizmlarning yig‘indisi. Avtomatik o‘qotar 
qurollar avtomatikasining prinsipiga ko‘ra quyidagi uch asosiy guruhga 
ajraladi: 
— orqaga tepish prinsipida ishlovchi;
— o‘qlarni narezlarga ta’sirlashish energiyasi va ularning stvol 
kanalida harakatlanishi oqibatida ishqalanishi prinsipida ishlovchi;
— gaz kamerasidan chiquvchi porox gazlaridan foydalanish 
prinsipida ishlovchi. 
Zatvorni orqaga tepishiga asoslangan tizimlar. 
Bu tizimda, qurol 
stvoli harakatsiz, uning kanali zatvor bilan yopiladi yoki zatvorning stvol 
bilan bog‘lanishi zatvorni orqaga harakati boshlanishi bilan buziladi. 
Boshqacha aytganda, avtomatikaning barcha mexanizmlarining ishlashi 
stvol kanali o‘qining yo‘nalishi bo‘ylab harakati bilan bog‘liqdir. 
Qurol stvolini zatvor bilan bog‘liqligining turiga ko‘ra quyidagilar 
mavjud: 
— ozod zatvorning orqaga tepishiga asoslangan;
— yarim ozod zatvorning orqaga tepishiga asoslangan;
— mustahkam birikkan ochilmaydigan zatvorning orqaga tepishiga 
asoslangan.
Ozod zatvor o‘q otilish vaqtida stvol bilan birikmagan, balki 
stvolning orqa qismiga prujina yordamida mahkam tutashgan bo‘ladi. 
O‘q otilish vaqtida patronda turgan gilza tubi orqali porox gazlarining 
ta’sirida orqaga erkin harakat olib, gilza bilan birga stvoldan ajraladi, bu 
harakat jarayonida prujinani siqadi va gilzani quroldan chiqarib 
tashlaydi. So‘ng qaytaruvchi prujinaning ta’sirida yana dastlabki holatiga 
qaytadi. Agar qurol magazinli bo‘lsa, zatvor dastlabki holatga qaytishida 
magazindan patron oladi va uni patrondonga jo‘natadi. Avtomatikaning 
ana shu turi avtomatik to‘pponchalarda juda keng tarqalgan. 
Stvolning orqaga tepishiga asoslangan tizim. 
Bu tizim stvollarning 
harkatlanuvchanligiga asoslangan. O‘q otilish vaqtida stvol zatvor bilan 
mahkam birikkan va yaxlit harakatlanuvchi tizim — stvol–zatvorni 
tashkil etadi. Porox gazlarining bosimi zatvor stvol bilan mahkam 
birikkani uchun stvol–zatvor tizimini, o‘q harakatiga qarshi yo‘nalishda 
harakatga keltiradi. Porox gazlarining ta’siri davom etar ekan, stvol–
zatvor tizimining harakati ortib boradi, keyin esa inersiya tufayli davom 
etadi. So‘ngra maxsus mexanizm yordamida stvol va zatvorning ajralishi 
yuz beradi va ular bir–biriga bog‘liq bo‘lmagan holda harakatlanadi. 
Stvolning orqaga tepishiga asoslangan qurollar stvolning uzun yurishi va 
qisqa yurishiga asoslangan tizimlarga ajraladi. 

---

 75 
Stvolning uzun yurishiga asoslangan tizimlar. 
Bu tizimning 
xarakterli tomoni shundaki, zatvor stvol bilan birga u orqaga to‘liq yurish 
uzunligi bo‘ylab ajralmasdan harakatlanadi. Eng orqa holatda zatvor 
ushlanib qoladi, stvol esa dastlabki holatga qaytadi. Zatvorning stvoldan 
ajralishi, stvolning dastlabki holatga qaytishining boshlanishida yuz 
beradi, keyin zatvor ham oldinga harakatlanadi (masalan, Frommer 
«Stop» to‘pponchasi shu tizimda ishlaydi). 
Stvolning qisqa yurishiga asoslangan tizimlar. 
Bu tizimning 
xarakterli tomoni shundaki, zatvor stvol bilan birga u orqaga to‘liq yurish 
uzunligi bo‘ylab emas, balki ma’lum bir masofagacha ajralmasdan 
harakatlanadi. Keyin zatvorning stvoldan ajralishi yuz beradi, undan 
keyin zatvor va stvol o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan holda harakatlanadi. 
Shunga bog‘liq ravishda bu tizim ikki guruhga ajraladi: 
Zatvorning orqaga qisqa yurishida, zatvor va stvolning orqaga 
tepishi va stvolni zatvor bilan dastlabki holatga qaytishi. Bu holda stvol 
zatvor bilan ajralgandan keyin ma’lum masofani bosib o‘tgandan so‘ng 
ushlanib qoladi, zatvor harakatini davom ettiradi. Keyin zatvor harakatini 
o‘zgartiradi va patrondonga patron jo‘natadi, stvol bilan birikadi hamda 
dastlabki holatga qaytadi. Bunga misol: 7,62 
mm 
kalibrli TT, 1935-yil 
namunali 9 
mm 
kalibrli Browning, 1911-yil namunali 11,43 
mm 
kalibrli 
Colt to‘pponchalari va boshqalar. 
Stvolning orqaga qisqa yurishida, zatvor va stvolning orqaga tepishi 
va stvolning zatvor bilan ajralishidan keyin darhol dastlabki holatga 
qaytishi. Bu holda stvol zatvor bilan ajralib ma’lum masofani bosib 
o‘tgandan so‘ng darhol dastlabki holatga qaytadi, bu vaqtda esa zatvor 
harakatini davom ettiradi va stvolga bog‘liq bo‘lmagan holda dastlabki 
holatga qaytadi. Bunga misol: Borchardt–luger «Parabellum» 
to‘pponchalari va boshqalar. 
O‘qlarni narezlarga ta’sirlashishi energiyasi va ularning stvol 
kanalida harakatlanishi oqibatida ishqalanishi prinsipida ishlovchi 
tizimlar. 
Bu tizimda bevosita harakatlanuvchi o‘qning energiyasidan 
foydalaniladi. Chunki stvolga ta’sir qiluvchi kuchning bo‘ylama tashkil 
etuvchisi, agar stvol zatvor bilan birikmagan bo‘lsa, stvolni oldinga 
harakatlantirish uchun yetarlidir. Bu tizimning xususiyatlari: o‘qning 
uchish yo‘nalishi tomonga harakatlanuvchi stvol, zatvor stvol bilan 
birikmagan. O‘qning stvol kanalida haraktlanishi vaqtida ishqalanish 
kuchining tashkil etuvchisi va narezlarning yon qirrasiga berilayotgan 
bosim, zatvorga muayyan tezlik (hatto o‘qning uchib chiqishiga yetarli 
bo‘lgan) berish uchun yetarli kattalikka ega bo‘ladi. Bunda gilza chiqarib 

---

 76 
tashlanadi va qaytaruvchi prujina siqiladi. O‘q stvoldan chiqib 
ketganidan keyin zatvor qaytaruvchi prujina yordamida dastlabki 
holatiga qaytadi va patrondonga patron jo‘natadi (Mannlicher 
to‘pponchasi). 
Gaz kamerasidan chiqariluvchi porox gazlaridan foydalanish 
prinsipida ishlovchi tizimlar. 
Bu tizimda porox gazlarining energiyasidan 
foydalaniladi. Bu tizimning ishlash prinsipini Kalashnikov avtomati 
misolida ko‘rib chiqamiz. Gaz kamerasi stvoldagi porox gazlarini zatvor 
ramasining gaz porsheniga jo‘natish uchun xizmat qiladi. Gaz kamerasi 
gaz porsheni uchun kanallari hamda porox gazlari chiqib ketishi uchun 
tuynuklari bo‘lgan patrubkaga va og‘ma gaz chiqish tuynuklariga ega. 
O‘q porox gazlari ta’sirida stvol kanalida harakat qiladi. O‘q gaz 
kamerasining gaz chiqish tuynugidan o‘tishi bilan, gaz porsheni bosiladi 
va zatvor ramasi orqaga ketadi. Zatvor ramasi orqaga ketishida (xuddi 
uni dastasidan ushlab orqaga tortilishi kabi) o‘zining oldingi qiya qismi 
bilan zatvorni bo‘ylama o‘q atrofida aylantiradi va zatvorning jangovar 
qirralarini stvol qutisining jangovar tayanchlaridan chiqaradi — zatvorni 
orqaga surish va stvol kanalini ochish jarayoni yuz beradi. Zatvor 
ramasining qirrasi avtotepkining richagini ozod qiladi, bu richag prujina 
ta’sirida sal yuqoriga ko‘tariladi, avtotepkining sheptalosi esa tepkining 
oldingi tekisligiga yopishadi. Bu vaqtga kelib o‘q stvol kanalidan chiqib 
ketadi. Porox gazlarining o‘qning orqasidan harakatlangan bir qismi 
kompensatorning kompensatsion kamerasiga tushadi, natijada 
kompensatorda ortiqcha bosim vujudga keladi, avtomatning og‘zi, 
avtomatdan avtomatik o‘q otishdagi o‘qlarning sochilishini kamaytirib 
pastki chap tomonga og‘adi. 
Zatvor ramasi zatvor bilan birga inersiya tufayli orqaga harakat 
qilishda davom etadi. Chiqarib tashlagichning ilgagi bilan ushlab turilgan 
gilza, stvol qutisining qaytargichi bilan to‘qnashadi va tashqariga 
chiqarib tashlanadi. Keyinchalik tepki va sekinlatuvchidan boshqa 
barcha qismlar va mexanizmlarning ishlashi xuddi o‘qlanish jarayoni 
bilan bir xil kechadi. Zatvor ramasini zatvor bilan oldingi holatga 
qaytishida tepki avtotepkining sheptalosida ushlanib qoladi. So‘ng zatvor 
magazindagi yuqorida joylashgan patronni patrondonga jo‘natganidan va 
stvol kanali hamda zatvor yopiladi. Zatvor ramasi oldinga harakat 
qilishda davom etib, avtotepkining sheptalosini tepkining avtotepki 
holatidan chiqaradi. Tepki jangovar prujina ta’sirida aylanadi va 
tepkining sekinlatuvchi ilmog‘iga uradi. Sekinlatuvchi tepkining 
zarbasiga oldingi qirrani to‘g‘rilab orqaga buriladi. Burilishlar natijasida 

---

 77 
tepkining oldinga harakati biroz sekinlashadi va bu bilan otilishlarning 
g‘ujligi ortadi. Tepki sekinlatuvchiga urilgandan keyin urgichga uriladi. 
O‘q otilishi yuz beradi. Avtomatning qism va mexanizmlarining ishlashi 
qaytariladi. Qo‘yib yuborish ilmog‘i qo‘yib yuborilmaguna va 
magazinda patron tugamagunga qadar avtomatik o‘q otilishi davom 
etaveradi.