Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

2-§. Sud-ballistik ekspertizasining vujudga kelish tarixi 
O‘qotar qurollar, jangovar o‘q-dorilar va ularni ishlatish izlarining 
sud ekspertizasi, ushbu ekspertizalarning maxsus obyektlari, ularni 
tadqiq etish jarayonidagi tadqiqotlarda hal etiladigan kriminalistik 
vazifalarning turlariga mos holda kriminalistika fanida shunday deb 
atalgan. Ekspertizalarning ushbu turini an’anaviy ravishda 
sud-ballistik 
ekspertizasi 
deb ham ataydilar. «Ballistika» atamasi grekcha 
«ballo»
— 
otaman, uloqtiraman so‘zlaridan olingan. Harbiy sohada «ballistika» 
atamasi o‘qotar quroldan otilgan snaryad (o‘q)ning harakati haqidagi 
fanni ifodalaydi. Bu atamani ana shu ma’noda fransuz olimi Maren 
Mersenn 1644- yili birinchi bo‘lib qo‘llagan edi. Ammo, ballistika 
tushunchasi nafaqat snaryadlarning harakat qonunlariga, balki, otiluvchi 
vositalarga ham taalluqlidir. Eramizdan avvalgi 287 — 212-yillarda 
yashab o‘tgan Arximed ixtiro qilgan qadimgi otiluvchi qurolini ham 
«ballista»
deb atagan1. Zamonaviy otiluvchi vositalar va ularning o‘q-
dorilariga o‘qotar qurollar va jangovar o‘q-dorilar tegishlidir va shuning 
uchun ushbu vositalarning kriminalistik tadqiqotini sud-ballistik 
ekspertizasi deb nomlash mantiqan to‘g‘ri bo‘ladi. 
Sud ballistikasi — kriminalistik texnikaning o‘qotar qurollar va 
jangovar o‘q-dorilarning belgilari, ularni ishlatish izlarining hosil bo‘lish 
qonuniyatlarini o‘rganuvchi, ushbu obyektlarni, o‘qotar qurollarni 
ishlatish, ularni qonunga xilof ravishda saqlash, olib yurish, tayyorlash 
va o‘zlashtirish bilan bog‘liq bo‘lgan jinoyatlarni ochish va tergov 
qilishda daliliy ashyolar va namunalar sifatida olish, yig‘ish va tadqiqot 
qilish uchun vosita va usullar ishlab chiquvchi, shuningdek, bu kabi 

---

 14 
jinoyatlarning oldini olish borasida taqdimnomalar ishlab chiquvchi bir 
bo‘limidir. 
Obyektlarning o‘qotar qurollar, jangovar o‘q-dorilar va ularni 
ishlatish izlarining o‘ziga xosligi sud ballistikasini kriminalistik 
texnikaning bir sohasi yoki bo‘limi sifatida vujudga kelishini shart qilib 
qo‘ydi. Ushbu sohaning o‘ziga xos yo‘nalishlari mavjud va ular 
quyidagilardan iborat: 
— o‘qotar qurollar, jangovar o‘q-dorilar va ularni ishlatish izlari 
belgilarining vujudga kelishi va o‘zgarishi qonuniyatlarini o‘rganish; 
— ushbu obyektlarni daliliy ashyo sifatida aniqlash, qayd etish, olish 
va tadqiqot etishning qoida va usullarini ishlab chiqish; 
— o‘qotar qurollar va jangovar o‘q-dorilar, ularga o‘xshash 
buyumlar, ularning alohida qismlari va ishlatish izlarini jinoyatlarni 
ochish va tergov qilish maqsadida kriminalistik tadqiq qilish vosita, usul 
va metodikalarini ishlab chiqish; 
— o‘qotar qurollarning ishlatilishi bilan bog‘liq jinoyatlarning sodir 
etilishiga yengillik yaratgan sharoitlarni aniqlash maqsadida ekspertiza 
amaliyotini o‘rganish va umumlashtirish hamda ushbu sharoitlarni 
bartaraf etish uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish. 
Sud ballistikasining predmeti sifatida o‘qotar qurollar va jangovar 
o‘q-dorilar hamda ularga o‘xshash buyumlar bilan birga tadqiqot qilishda 
yana o‘qotar qurollar va jangovar o‘q-dorilarning alohida moddiy 
qismlari va o‘q tegishidan hosil bo‘lgan jarohatlar ham tadqiq qilinadi. 
Bu sud ballistikasining predmetini yanada to‘laroq aniqlashga imkon 
beradi.
Sud ballistikasining vujudga kelishi ijtimoiy-tarixiy va ilmiy-texnik 
sharoitlar bilan bog‘liq. Kishilik jamiyatining muayyan bir bosqichida 
o‘qotar qurol deb ataluvchi texnik vosita yaratilgan va bu vosita nafaqat 
harbiy harakatlar va ov qilishda, balki noqonuniy tarzda, ya’ni jinoyat 
quroli yoki jinoyat sodir etish vositasi sifatida ham qo‘llanilgan. 
Tabiiyki, buning oqibatida, o‘qotar qurol ishlatib sodir etilgan 
jinoyatlarga qarshi kurashish zaruriyati kelib chiqqan. Bu kabi 
jinoyatlarning miqdoriy miqyosi, shuningdek, ularning xavflilik 
darajasining baholash bilan bog‘liq, turli davlatlarda turli vaqtlarda 
ularning oldini olish, bartaraf etish maqsadida ularga nisbatan huquqiy 
hamda texnik chora-tadbirlar ko‘zda tutila boshlangan. 
Ballistika sohasidagi bilimlariga bo‘lgan talab o‘qotar qurollar ixtiro 
qilingan vaqtlardayoq kelib chiqqan, chunki qurollar ixtiro qilinishi bilan 

---

 15 
birga badanga ehtiyotsizlik natijasida va qasddan shikast yetkazish 
hollari vujudga kela boshlagan.
1835-yilda Bou-strit-rannerlar (Bou-strit izquvarlari)dan biri Genri 
Goddard qotilni aniqladi. Jabrlanuvchiga tekkan o‘qda Goddard turtib 
chiqqan g‘alati bo‘rtiqni aniqladi, ana shu belgilangan o‘q bilan u 
jinoyatchini qidirishga tushdi. Gumon qilinuvchilardan birining uyida 
Goddard qo‘rg‘oshin o‘q tayyorlovchi qolipni topib oldi, bu qolipda 
o‘qdagi bo‘rtiqqa mos keluvchi chuqurcha bor edi. Ushbu qolipning 
hayratda qolgan egasi qotillikni sodir etganligini bo‘yniga oldi. 
Bu o‘q bilan bo‘lgan tasodifiy hodisa Goddardga muvaffaqiyat 
keltirdi. Goddardda bo‘lib o‘tgan voqea asosida qandaydir metod yoki 
tizimni ishlab chiqish niyati yo‘q edi. Ammo uning qilgan ishi birinchi 
bo‘lib o‘qdan shu o‘q otilgan qurolni izlab qotilni topishda birinchi 
urinishni amalga oshirgan edi. Goddard o‘zi bilmagan holda XX asrning 
birinchi yarmida bir necha avlodlar hayoti davomida o‘qotar qurol 
ishlatib sodir etilgan jinoyatlarni ochish uchun turli ilmiy metodlar va 
tizimlar ishlab chiqqan va yaratgan, ko‘plab politsiyachilar, qurolsozlar, 
haqiqiy tadqiqotchilar va firibgarlarning o‘ziga xos ustoziga aylangan 
edi. Ana shu bilimlar keyinchalik o‘qotar qurollar bo‘yicha fanga yoki 
sud ballistikasi faniga aylangan. 
Genri Goddardning omadi kelganidan so‘ng bir necha o‘n yillar 
o‘tdi. U davrda ballistika sohasidagi barcha yutuqlar faqat tasodifiy 
natijalardan iborat bo‘lgan. Ochilgan jinoyatlar aniq tadqiqotlar 
natijasida emas, balki tasodif tufayligina edi. Lekin 1889-yilda bu soha 
bilan Lion universitetining sud-tibbiyot bo‘yicha professori Lakassan 
jiddiy shug‘ullana boshladi. Professor murdaning tanasidan o‘qni 
chiqarib oldi va tekshirish davomida yetti dona bo‘ylama hoshiyalarni 
aniqladi. Bu o‘q gumon qilinuvchilarning birini uyidan topilgan revolver 
bilan bir xil kalibrda edi. Lakassan o‘q ushbu revolverdan otilgan 
bo‘lishi mumkin degan fikrda o‘zi aniqlagan yetti dona bo‘ylama 
hoshiyalarni yanada diqqat bilan tekshirishga tushdi. 
XX asrda qurollar stvol kanalining tuzilishida o‘zgarishlar vujudga 
kelgan edi. Deyarli barcha qurolsozlar agar qurol stvoli kanalida 
bo‘ylama hoshiyalar yoki maxsus ariqchalar – narezlar o‘yib chiqilsa, 
qurolning o‘qni uzoqqa otishini bilar edilar. 
Har bir qurolsoz yoki qurol fabrikasining egasi o‘zining 
konstruksiyasiga ega bo‘lgan. Ba’zi qurollarda beshta, ba’zilarida oltita 
yoki to‘rtta narezlar bo‘lgan, narezlarning o‘lchamlarida, ularning 

---

 16 
orasidagi masofalarda, kengligida ham farqlar xilma-xil va turlicha edi. 
Lakassan o‘qlarni tekshirayotgan vaqtda bu farqlar haqida hech kim 
hech narsa bilmas edi. Lakassan bu izlar qurol stvolidagi narezlardan 
qolgan degan to‘g‘ri fikrga keldi. Keyinchalik unga gumon 
qilinuvchilardan olingan qurollarni keltirishganda, u stvol kanalida 
yettita narezi bo‘lgan revolverni aniqladi. Narezlar soni o‘zaro mos 
kelgani uchun bu revolver egasi qotil deb topilgan. Lekin hali bu to‘g‘ri 
xulosa degani emas edi, chunki yettita ariqchali revolverlar ko‘pchilikda 
bo‘lishi mumkin edi. 
Yana bir necha o‘n yillar ichida o‘qotar qurollar va o‘q-dorilar 
muammolari bilan turli mamlakatlarda turli olimlar shug‘ullana 
boshladilar. Jumladan Berlinda Paul Yezerix, o‘qlardagi izlarni 
fotosuratlar yordamida solishtirib tekshirdi, Amerikada Oliver Uendell 
Xolms, o‘qlarni mikroskop ostida tekshirib ko‘rishga ruxsat bergan 
yuristlardan birinchisi edi. Leypsigda Rixard Kokkel o‘qlardan quyma iz 
olib tekshirishni taklif qilgan. Yana o‘n yil o‘tib fransuz tibbiyot 
professori Baltazar o‘qotar qurolning izlari nafaqat o‘qlarda, balki 
gilzalarda ham qolishini e’lon qildi. Shunday qilib, kriminalistikada 
yangi bo‘lim paydo bo‘la boshladi. 
Quyida ballistika tarixida o‘ziga xos rol o‘ynagan bir misolni 
keltiramiz. 1915-yilning 22-martida Nyu-York shtatining Uest-Shelbi 
qishlog‘ida ikki kishi o‘ldirildi, bulardan biri fermer Charlz Felps va 
uning uy ishchisi Margaret Uolkot edi. Murdalarni shu ferma ishchisi 
Charlz E.Stilou ko‘rib qoladi va qaynisi Nelson Grinni sherifga xabar 
berish uchun yuboradi. Voqea joyiga yetib kelgan sherif Chester Bortler 
va keyinchalik bu ishni olib borish topshirilgan detektiv Nyutonlar xato 
ravishda Grin va Stiloularni qotillikda aybladilar, chunki ulardan arzon 
revolver, vintovka va sochma o‘q otuvchi qurol topib olingan edi. Yana 
bu qurollarning barchasi 22 kalibrli qurollar edi. Bir necha kunlik turli 
qiynoqlar bilan davom etgan so‘roqdan keyin Grin va Stilou aybni tan 
oladilar. Ishda yana bir dalil — murdalardan olingan o‘q ham bor edi. 
Ana shu davrda jinoiy ishni olib borishga o‘sha davrning mohir eksperti 
Albert Gamilton qo‘shiladi. Gamilton o‘sha vaqtda turli xil fanlar bilan 
shug‘ullanar va ancha mashhur odam edi. U o‘qlarni tekshirib chiqib, 
murdalardan olingan o‘qlar Charlz E.Stilouning revolveridan otilgan 
degan xulosaga keldi va so‘zlarini isboti tariqasida fotojadval ilova qildi. 
Shundan so‘ng sud gumon qilinuvchi Charlz E. Stilouni o‘lim jazosiga 
hukm qildi va u Sing–Sing turmasiga jo‘natildi. Ammo turmada uni 

---

 17 
omadi keldi. Turma boshlig‘ining muovini Spenser Miller u bilan qiziqib 
qoldi va bu haqda o‘lim jazosini bekor qilish uchun kurashuvchi 
tashkilotga xabar berdi. Bu tashkilot Stilouning ishi bilan shug‘ullanib 
ajoyib xabar topib keldi, o‘g‘rilikda ayblanayotgan King i O‘Konel ismli 
ikki daydi voqea sodir bo‘lgan kuni Uest–Shelbi qishlog‘ida 
bo‘lganligini tan oldilar. Keyinchalik King o‘zi O‘Konel bilan birga 
qotillikni qilganligini bo‘yniga oldi. Ayblovchi, sherif Bartlet va detektiv 
Nyutonlar yana bir marta Kinni so‘roq qildilar va u o‘z aybini yana tan 
oldi. Shundan so‘ng sud ishini qayta ko‘rib chiqish uchun maxsus 
komissiya tuzildi va advokat Djordj Bond unga boshliq etib tayinlandi, 
Bond esa o‘ziga yordamchi qilib yana bir mohir huquqshunos Charlz 
Ueytni tanladi. Uayt jinoyat ishiga qo‘shilgan qurollar va o‘qlarni 
tekshirib ko‘rish uchun Nyu–York politsiyasi xodimi kapitan Djonsdan 
yordam so‘radi. Djons ko‘p yillar davomida o‘qotar qurollar bilan 
ishlagan mutaxassis edi. Djonsdan dastavval Stilouning qurolidan 
qachon oxirgi marta o‘q otilganligini aniqlashni so‘radilar. Djons qurolni 
tekshirib undan 3–4 yildan beri umuman o‘q otilmaganligini aytdi. Keyin 
qurollardan eksperimental o‘q otib ko‘rildi va murdalardan otilgan o‘qlar 
bilan solishtirildi hamda ularda har xil farqlar (narezlar soni, o‘lchamlari, 
ular orasidagi masofa va hokazolar) aniqlandi. So‘ng Bond va Uaytlar 
Charlz E.Stilouni aybsiz deb e’lon qildilar. 
Charlz Ueyt CH.E.Stilouning ishidan keyin ballistika sohasidagi 
xatolarni ilmiy jihatdan bartaraf qilish ustida bosh qotira boshladi. 
1920-yilning boshida Uayt Springfilddagi «Smit va Vesson» 
qurolsozlik korxonasiga keldi va yasalayotgan qurollarning tuzilishidagi, 
tayyorlanish vaqti, kalibri, har turdagi qurollarning soni, narezlarning 
egrilik darajasi va ular orasidagi masofalar hamda o‘q-dorilar haqida 
aniq ma’lumotlar so‘radi. Uayt Springfilddan bir quti hujjat bilan jo‘nab 
ketdi. Shu tariqa Uayt Semyuel Koltning zavodidan ham hujjatlar olishga 
erishdi. 1922-yilda Ueyt Amerikada ishlab chiqarilgan qurollar haqida 
aniq hujjatlarga ega bo‘ldi. Endi Uayt qaysi o‘q qanday kalibrli va qaysi 
tizimdagi quroldan otilganligini aytib bera olar edi. Ammo keyinchalik 
Amerikada Yevropadan keltirilgan qurollar ham juda ko‘pchilikni tashkil 
qilishi ma’lum bo‘lgandan keyin Uayt endi Yevropa mamlakatlarida 
ishlab chiqarilgan qurollar haqida ma’lumotlar yig‘ish uchun Yevropa 
bo‘ylab safarga otlandi. Avstriyada Uayt ajoyib bir yangilikka ega bo‘ldi, 
avstriyalik qurolsoz-muhandis unga har bir qurol o‘zaro bir-biridan farq 
qilishini, bu farqlarni mikroskop ostidagina ko‘rish mumkinligini aytadi. 

---

 18 
Uayt ilgari mikroskop bilan ishlamagan edi. U endi mikroskopning 
ahamiyatini tushunib yetadi va Rochesterga Maks Pozer ismli 
mikroskoplar bilan shug‘ullanuvchi mutaxassisning oldiga keladi. Uayt 
undan eng yaxshi mikroskopni olmoqchi edi. Lekin uning bir o‘ziga bu 
ishlar qiyinlik qilganligi uchun Djon X. Fisher va Filipp O. Greyvell 
ismli ikki yordamchi oladi. Ularning ikkovi ham hech bir ish haqi olmay 
Uayt bilan ishlashga rozi bo‘ladilar. Natijada Nyu-Yorkda Sud-ballistika 
byurosi — dunyoda birinchi bor shu turdagi muassasa vujudga keladi. 
Aynan ana shu byuroda 1925-yilda Greyvell taqqoslash 
mikroskopini yaratdi. Ueyt o‘ziga uchinchi yordamchi — Kalvin 
Goddardni topganida ballistika ancha rivojlangan edi. Goddardga esa 
Uayt boshlagan ishni Amerika kriminalistika fanida yetakchi o‘ringa olib 
chiqish oldindan belgilangan edi. Uaytning o‘limidan keyin Goddard, 
Djon Fisher va Filipp Greyvelllar ballistika uchligi degan nom bilan 
tarixga kirdilar. Keyinchalik universitet qoshida jinoyatlarni tekshirish 
ilmiy laboratoriyasi deb atalgan institut tashkil qilindi va Kalvin Goddard 
uni direktori etib tayinlandi. Bu institut asosan ballistika metodlari bilan 
o‘qotar qurol bilan sodir etilgan jinoyatlarni tekshirar edi.1934-yilda 
Vashingtonda qotilliklarni tekshirish federal byurosi (FBI) qoshida Sud-
ballistika instituti ochildi. 
Yevropada ballistikaning rivojlanishi Pyer Medinje (Lyuksemburg), 
doktor G.de Reshte va podpolkovnik Maje (Belgiya)lar nomi bilan 
bog‘liq. Bundan tashqari professor Baltazar, Lokar (Fransiya), Gulst Van 
Ledden Gulzebosh (Gollandiya), Georgiadis (Gretsiya), Matveyev va 
Zuskin (Rossiya), Sobolevskiy (Polsha), Avgust Bryuning, doktor Kraft, 
Fridrix Petruski, Vaysenegger, Otto Metsger (Germaniya)lar ham 
ballistika rivojiga o‘z hissalarini qo‘shganlar. Yevropada ballistika 
sohasining rivojiga katta hissa qo‘shgan yana bir mutaxassis bu Robert 
Cherchill edi. U o‘zi qurolsoz bo‘lgani uchun katta tajribaga ega bo‘lgan. 
Taqqoslash mikroskopining ahamiyatini yaxshi tushungan Cherchill 
Amerikaga borib Goddard bilan shaxsan uchrashadi. O‘sha vaqtda 
Cherchillning o‘z taqqoslash mikroskopi bor edi. Ammo Goddard bilan 
uchrashganidan keyin mikroskop takomillashtirildi. So‘ng mikroskop 
Londonga keltirildi, u yerdan esa butun Yevropa bo‘ylab tarqaldi. 
Keyinchalik ba’zi mamlakatlarda ballistika sohasida alohida bo‘limlar 
tashkil qilindi. Ana shu tariqa kriminalistika fanida alohida yangi bir 
bo‘lim ochildi.