‘z b e k is t n r espu blik asi o L iy va ‘rta m axsus ta’ L i m vazirlig I

0 ‘qituvchining darsga tayyorgarligi. 
D arsning sam aradorligi uning 
puxta tayyorlanganligi va sam arali tashkil etilganligi bilan bog'liq. Yaxshi 
rejalashtirilm agan, yetarlicha o 'y la b chiqilm agan, shosh ilin c h tuzilgan 
va o 'q u v c h i l a r im k o n iy a tla rig a m oslashtirilm agan dars sifatli b o 'la 
olm aydi. Darsga tayyorgarlik a n iq sharoitlarda eng yuqori yakuniy 
n atijaga erish ish n i t a ’m i n lo v c h i o 'q u v -ta rb iy a v iy ja r a y o n n i tashkil 
etilishini t a ’m inla sh, k o m p lek s c h o r a -ta d b irla m i ishlab chiqishdir.
O 'q itu v ch in in g darsga tayyorgarligida quyidagi u c h ta bosqich ko'zga 
tashlana di: tashxislash. b a sh o ra tla s h . loyihalashtirish (reialashtirish).
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Shu bilan birga o 'q itu v c h i am aliy materiallarni yaxshi bilishi, o 'z fanini 
erkin olib borishga erishishi lozim. Darsga tayyorgarlik asosini b o ‘lajak 
m ash g 'u lo tn in g algoritm lari, sam aradorligi b o g ‘liq b o ‘lgan o m illar va 
h olatlarni hisobga olishni t a ’m inlovchi q a d a m la r n i k e tm a-k et ta rtib
bilan bajarish tashkil etadi.
Algoritmni am alga oshirish aniq sharoitlarni diagnostika qilish bilan 
boshlanadi. Tashxis didaktik jara y o n kec h ad ig an b a r c h a sharoitlarni 
oydinlashtirish, lining natijalarini belgilashdir. U n d a o ‘quvch ilarn in g
im koniyatlari, u larn in g faoliyat lari va x ulqlari, m otivlari, ta la b va 
la y o q a tla r i, q iziqish va q o b iliy a tla ri, b i l i m d o n l i k d arajasi, o ‘q u v
m aterialining xususiyati, uning am aliy a h a m iy a ti, d ars tuzilishi, yangi 
a x b o r o t n i o ‘z la s h tiris h , m u s ta h k a m l a s h va t i z i m l a s h ti r i s h , b ilim , 
k o 'n i k m a va m alakalarini nazorat qilish h a m d a tu zatish kabi h o la tla r 
n a m o y o n boMadi.
Bashoratlash boMajak darsni tashkil etilishining turli variantlarini 
b aholash va ulardan qabul qilingan m ezonlarga m uvofiq eng m a ’qulini 
t a n la b olish.
Lovihalashtirish (reialashtirish) o ‘q u v c h ila rn in g o ‘quv faoliyatini 
boshqarish dasturini yaratish b o ‘lib, u darsga tay y o rla n ish n in g y ak u n iy
bosqichi hisoblanadi. Loyiha (boshqarish d asturi) qisqa va aniq, erkin 
tuzilgan, pedagog o ‘zi u c h u n boshqarish ja ra y o n i m u h i m vaziyatlari 
( k im d a n va q a c h o n s o ‘rash, q ayerda m a v z u n i kiritish, m a sh g 'u lo t 
k e y in g i b o s q i c h i g a q a n d a y o 't i s h , o l d i n d a n k o ‘z d a t u t i l m a g a n
qiyinchiliklar yuzaga kelganida ja ra y o n n i qaysi sx e m a b o 'y ic h a qay ta 
o ‘zgartirish)ni belgilab olishga im k o n beruvchi hujjatdir. Boshqarish 
d a s tu ri darsning a n ’anaviy rejasidan boshqarish t a ’sir ko'rsa tish larin i 
a n iq va tushunarli belgilab olish bilan farq qiladi.
T a ’limning v o rd a m c h i shakllari. T a ’lim ning y o r d a m c h i shakllari: 
t o ‘garak, praktikum , sem in ar, konferensiya, m aslah a t (k onsultatsiya), 
fakultativ m ashg‘ulot, o ‘quv ekskursiyalari, o ‘q u v c h ila r n in g m ustaqil 
uy ishlari va b o sh q alar sanaladi.
M ak ta b d a n tashqari m ash g ‘u lo tla m in g asosiy va b a r q a r o r turlariga 
o ‘qish jarayonining tarkibiy qismi sifatida q a ra la d ig a n , o ‘quvch ilarn in g
mustaqil uv ishlari kiradi. Uning asosiy m aasadi — darsda o ‘zlashtirilgan 
bilim , ko ‘n ikm a va m alakalarini kengaytirish, c h u q u r la sh tir is h , u larni 
esd a n chiqarishning oldini olish, o ‘q u v ch ila rn in g individual layoqati; 
iste’d o d va qobiliyatini rivojlantirishdan iborat. Bu ishlar o ‘quv dasturi 
t a la b la r i, o ‘q u v c h i l a r n in g q iziq ish va e h ti y o j la r i h a m d a u l a r n i n g
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

rivojlanish darajalarini hisobga olib quriladi. 
0
‘quvchilarning mustaqil 
uy ishlari m a ’lum didaktik vazifalami bajaradi. Chunonchi, darsda 
o ‘zlashtirilgan bilim. ko‘nikma va malakalarni mustahkamlash. sinfda 
ishlab chiqilgan 
q
‘
q u v
materialini kengavtirish va chuaurlashtirish. 
mashqlarni mustaqil baiarish ko‘nikmalarini shakllantirish. dasturli 
material doirasiga kiruvchi haimda individual topshiriqlarni bajarish 
asosida mustaqil fikrlashini rivojlantirish. individual kuzatishlar. 
tajribalar. gerbariv. tabiiv namunalar. otkritkalar. rasmlar. gazeta va 
jurnal lavhalari statistik m a’lumotlar kabi o ‘quv qo ‘llanmalarini t o ‘plash 
va taw orlash va boshqalar.
Darslarda pedagogning o ‘quvchilar tom onidan uy vazifalarining 
halol bajarishlariga kam e ’tib o r berayotganliklari, ularni sinfda 
tekshirishga urinmasliklari, yaxshi o ‘zlashtirayotgan o ‘quvchilarni 
rag‘batlantirib bormasliklari ta ’lim amaliyotida keng tarqalgan kamchilik 
hisoblanadi. Uy vazifalarini tu sh u n tirib berishga k o 'p in c h a vaqt 
yetmaydi, ular shoshilinch beriladi. Pedagoglar kamdan-kam hollarda, 
o ‘quvchilar uy vazifasini bajarayotganda duch keladigan qiyinchiliklarini 
k o ‘rsatib beradilar, ularni bartaraf etish yoMini esa ko ‘rsatmaydilar. 
Natijada mustaqil uy vazifalarining bajarilishi samarasiz b o ‘lib qoldi.
Fan to‘garaklari yo‘nalishi, mazmuni, ish metodi, o‘qish vaqti va boshqa 
jihatlari bilan ajralib turadi. Ular o ‘quvchilaming qiziqish va qobiliyatlarini 
rivojlantirish, o ‘qishga ijobiy munosabatni shakllantirishga yordam beradi.. 
To‘garaklar o ‘qishni hayot bilan aloqasini kuchaytiradi, fanlararobog‘liqlikni 
rivojlantiradi. Fan to‘garaklarida o ‘quvchilaming ishlari o ‘quv jarayonini 
faollashtiradi, o ‘qish sifatini oshirishga yordam beradi.
T a ’limning yordamchi shakllariga ekskursivalar ham kiradi. Ular 
o m m a v iy , g u r u h li va k ic h ik g u r u h li boMishi m u m k in . 0 ‘quv 
ekskursiyalari alohida fanlar ham da bir qancha fanlar bo‘yicha ham 
rejalashtiriladi. Ekskursiyani muvaffaqiyatli o ‘tkazish uchun o ‘qituvchi 
unga puxta tayyorlanishi: obyekt va marshrut bilan oldindan tanishib 
chiqishi, t o ‘la rejani ishlab chiqishi, o ‘quvchilami boiajak topshiriqlarni 
bajarishga jalb eta olishi kerak. Ekskursiya rejasida mavzu va maqsad, 
obyekt, u bilan tanishish tartibi, o ‘quvchilar idrok etish faoliyatlarini 
tashkil etish, topshiriqni bajarish uch un zarur bo‘lgan vositalar va 
uskunalar, yakun yasash ko‘rsatiladi. Ekskursiyani o ‘tkazish metodikasi 
mavzu, didaktik maqsad, o ‘quvchilarning yoshi, ularning rivojlanishi 
ham da ekskursiya obyektiga bogMiq boMadi.
M aktab o ‘quv rejasi turli fakultativ va tanlovi b o ‘vicha kurslarni
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

tashkil etishni ko‘zda tutadi. Ular 
0
‘quvchilar, ularning ota-onalari 
istak va qiziqishlarini hisobga olish bilan ishlab chiqiladi. Amaliyotda 
fermerlik, iqtisod, elektro va radiotexnika, elektronika, polim erlar 
ximiyasi, astrofizika, psixologiya, etika, antik tarix, botanika b a ’zi 
sohalari, ikkinchi chet tili, etnografiya, stenografiya, kutubxona ishi, 
rassomchilik, musiqa kabi kurslarni fakultativ sifatida o ‘rganiladi. 
Fakultativ va fanlarni ro‘yxatini aniqlashda faqat 
0
‘quvchilar istaklari 
emas, balki ijtimoiy talablar va maktab imkoniyatidan kelib chiqiladi. 
Fakultativ va tanlovi b o ‘yicha mashg‘ulotlar majburiy va umumiy o ‘rta 
t a ’lim fanlari bilan uzviy bog‘liqlikda o ‘tkazilishi kerak.
Maslahat (konsultatsiya — o ‘auv suhbati)ga talablar k o ‘p in ch a
o'quvchilarning m a ’lum o ‘quv materiali yoki topshirig‘i ustida mustaqil 
ishlashi sababli yuzaga keladi. Bunda ko‘proq o ‘quvchi savol beradi. 
T o ‘g‘ri tashkil etilgan konsultatsiya o ‘quvchi!arga o ‘quv materialini 
egallashda qiyinchiliklarni yengishga yordam beradi. Konsultatsiya 
davomida o ‘qituvchi o ‘quvchilar faoliyatini u yoki bu masalani t o ‘g ‘ri 
tushunishga mustaqil ravishda, ular uchun qiyin topshiriqni tushunib 
oladigan qilib, o ‘rganilayotgan m aterialning m o h iyatini ochishga 
o ‘rganadigan qilib yo ‘naltiradi. Konsultatsiya o ‘qituvchiga o ‘quvchilar 
bilimlaridagi kamchiliklarni aniqlash, alohida e ’tibor berishni talab 
etuvchi vaziyatlarga ularning diqqatini jalb etishga imkon beradi. T o ‘g ‘ri 
tashkil etilgan konsultatsiya o ‘quv chilard a o ‘zini nazorat qilish, 
bilimlarga tanqidiy k o ‘z bilan qarashni tarbiyalaydi. 
0
‘qimishlilik 
darajasini to ‘g‘ri aniqlashga yordam beradi.