S d a d a y e V p a r a z I t o L o g I y a

22-rasm . O riyen tob ilgar-
siya (O rien th ob ilh arzia tu r­
k estanica) ning rivojlanish
sikli:
A -p arazitn in g asosiy x o ‘-
jayinlari;
B -p arazitn in g oraliq x o '­
ja y in i - m olluska;
1-jin s iy v o y a g a y e tg a n p a ­
razit;
2 -tu x u m ;
3 -m ira tsid iy ;
4 -s e rk a n y .
Bu parazitni birinchi marta 1913-yili akadcmik K.l. Skryabin topgan. Parazitning 
keltirib chiqaradigan kasalligi oriyentobilgarsioz deyiladi, Bu kasallik asosan Iroq, 
Eron, Hindiston, Pokiston, Turkiya va Mongoliya davlatlarida keng tarqalgan. 
M DHda esa Markaziy Osiyo mamlakatlarida. Ozarbayjon va Uzoq Sharqda uchraydi.
O 'z b e k is to n d a b u parazit, asosan, Xorazm viloyati va Qoraqalpog'iston Respub- 
likasida keng tarqalgan.
Boshqa qon ikki so'rg'ichlilariga o 'xshab uning ham rivojlanishi ikkita xo'ja- 
yir.da ketadi. Uning oraliq xo'jayini chuchuk suv shilliqqurtlari (Lvm naea auricu- 
laria, Lytnnaea pereger) va asosiy xo'jayini chorva mollari hisoblanadi. Oriyentobil- 
garsiya tuxumlari qon tomirlari devorini icshib, ichakka va undan hayvonlar tezagi 
bilan tashqariga chiqadi. Tuxumlarda tayyor, lichinkalar - miratsidiylar bo'ladi.
62

---

Suvda tuxumdan chiqqan miratsidiylar o 'z oraliq xo'jayinlari - shilliqqurtlarni faol 
ravishda axtarib topib, uning organizmiga kirib oladi va ona sporotsistaga ayla­
nadi. Ona sporotsista o 'z navbatida partenogenetik y o 'l bilan ko'payib, 100-200 ta 
qiz sporotsistalar va har bir qiz sporotsistada kelgusida 100 tadan serkariylar hosil 
bo'ladi, y a ’ni bitta miratsidiydan kelgusida 20 mingdan ortiq serkariylar shakllana- 
di. Molluskalar tanasida serkariylar 18-21 kunda paydo bo'ladi va molluskalardan 
suvga chiqadi. Bunda serkariylar asosiy xo'jayinlari tanasiga terini teshib kiradi. 
Yosh parazitlar jigar, oshqozon, charvi, oshqozon osti bezining qon tomirlariga 
o'tib, 2 oydan keyin jinsiy voyaga yetadi va yana tuxum qo 'y a boshlaydi. Ular 
asosiy xo'jayini organizmida 7 yilgacha yashashi mumkin.
Bu kasallikka qarshi ambilgar, miratsil-D, dronsit kabi dorilar qo'llaniladi. Kasal­
likning oldini olish uchun esa parazitning oraliq va asosiy xo'jayinlari orasidagi 
biologik zanjimi uzish kerak. Buning uchun esa mollami ko'proq og'ilxonalarda 
boqish zarur, buzoqlarni alohida saqlash, xo'jaliklarda mollami sug'orishni to 'g 'r i 
y o i g a qo'yish, botqoqliklami quritish kabi ishlami amalga oshirish lozim.
Trematodalar sinfidan yana prosrogonimuslar, exinastomatidalar oilalari vakil­
lari parrandalar va chorva mollari ichagida parazitlik qilib, o g 'ir kasalliklarni kel­
tirib chiqaradi.
S o'rg'ichlilar sinfi o 'z navbatida digenetik so'rg'ichlilar va aspidogasterlar ken­
ja sinflariga bo'iinadi.
Digenetik so'rg'ichlilar (Digenea) kenja sinfi vakillarining barchasida 2 ta 
so'rg'ich i bo'ladi. Rivojlanishi juda murakkab bo'lib, nasi gallanishi orqali bora­
di. So'rg'ichlilar sinfining ko'pchilik turlari digenetik so'rg'ichliliar kenja sinfiga 
kiradi.
Aspidogasterlar (Aspidogastera) kenja sinfining 40 ga yaqin turi bor. U lar­
ning yopishuv organlari juda keng yopishuv diskidan iborat. Disk bir necha qator 
so 'rg ich chuqurchalariga bo'lingan. Aspidogasterlar metamorfoz orqali rivojla- 
nadi, lekin rivojlanish siklida nasi gallanishi bo'lmaydi. Tipik vakili Aspidogaster 
conchicola - ikki pallali molluskaiardan baqachanoqning yurak oldi xaltasida 
parazitiiк qiladi. Boshqa vakillari, asosan, molluskalar, baliqlar va toshbaqalarda 
parazitlik qiladi.
M O N O G E N I Y A L A R ( M O N O G E N E A ) sinfi vakillari fanga qadimdan 
m a ’ium. 1858-yili Van Beneden trematodalar sinfini saqlab qolgan holda, uning 
tarkibida monogenetik va digenetik so'rg'ichlilar guruhlarini joriy qildi. Keyincha­
lik. 1 863-yili I. Karus ana shu guruhlarni kenja sinf darajasiga ko'tardi. Akademik
63

---

В.Ye. Bixovskiy monogenetik so ‘r g ‘iehlilami chuqur o'rganib, bu guruhga kiruv- 
chi hayvonlar mustaqil sinf ekanligini ilmiy jihatdan asoslab berdi.
M onogeniyalar sinfiga 2500 dan ortiq tur kiradi. Ular asosan baliqlar, amfibi- 
yalar, reptiliyalar va suvda yashovchi ayrim sutemizuvchilarda parazitlik qiladi. 
Monogeniyalar asosan ektoparazitlardir. Faqat ayrim turlari ikkilamchi marta endo- 
parazitlikka o'tgan. M onogeniyalarning tanasi bo'y ig a cho'zilgan, yassi yaproqsi- 
mon k o ‘rinishda b o ii b , kattaligi 0,3 mm dan 2 -3 sm gacha boradi.
Parazitning katta yoki kichik b o iis h i parazit x o ‘jayinining gavdasiga b o g ‘liq. 
X o'jayinning gavdasi qanchalik katta bo'lsa, parazit ham shuncha yirik b o ia d i.
M onogeniyalar vakillarining barcha hayotiy jarayoni bitta xo'jayinda o'tadi. Bu 
sinfga kiruvchi hayvonlarning asosiy xarakterli xususiyatlariga yana quyidagilami 
aytib o'tish mumkin:
1. O g 'iz so 'rg 'ich i ko'pincha bo'lmaydi.
2. Tanasining orqa uchida muskulli so'rg'ichlardan tashqari ilmoq va ilgakcha- 
iardan iborat yopishuv organlari yaxshi rivojlangan.
3. K o'pchiligining ko'zi bo'ladi.
4. Ular b a ’zan bitta, b a ’zan bir nechta tuxum qo'yishi mumkin.
Ularning bosh qismidagi yopishuv organlari parazit oziqlanayotgan paytda 
xo' jayini tanasiga yopishib turish vazifasini bajaradi. Gavdaning orqa uchida esa 
ancha takomillashgan va murakkab tuzilgan yopishuv organi - disk joylashgan. 
Diskning ichida xitinli. har xil katta-kichiklikdagi 10 tadan 16 tagacha ilmoqchalar 
bor. B a ’zi vakillarida disk va ilmoqchalardan tashqari, tananing orqa uchida bir 
nechta so'rg'ichlari ham bo'ladi
Ular oraliq xo'jayinsiz rivojlanadi, y a ’ni hayotiy jarayonida xo'jayin almashi- 
nish va nasi gallanish sodir bo'lmaydi.
Odatda ikki individ jinsiy teshiklari tashqariga ochilgan old tomoni bilan bir- 
biriga yopishadi va spermalarini almashishadi. M onogeniyalarning tuxumlari shar- 
simon, ovalsimon va ipsimon bo'ladi. U m g 'lan g an tuxum hujayralari suvga chiqa- 
riladi. Tirik tug'uvchi turlari ham mavjud. Otalangan tuxumninig suvda rivojlanishi 
natijasida ustki tomonidan kiprikchalar bilan qoplangan ch o'ziq gavdali lichinka 
chiqadi. Lichinka kiprikchalari yordamida suvda harakat qiladi. Lichinka tanasi­
ning orqa uchida disk va ilmoqchalar, oldingi uchida esa ko'zlar, bezlar va o g 'iz 
joylashgan. Ularda nerv va sezgi organlari yaxshi rivojlangan. Lichinkalaming ke­
yingi rivojlanishi xo'jayini organizmida ketadi, y a ’ni ular m a ’lum vaqt suvda erkin 
suzib yurib hayot kechirgach, o 'z xo'jayini tanasiga yopishadi va kiprikchalarini 
yo'qotib. jinsiy voyaga yetadi. Shuni ham aytib o'tish kerakki, lichinkalaming
64

---

voyaga yetish muddati ham ma tur monogeniyalarda ham bir xil bo'lmaydi. M a­
salan, daktilogirus avlodining lichinkalari 7 -9 kunda voyaga yetib, tuxum q o 'y a 
boshlaydi. Baqaning siydik pufagida parazitlik qiluvchi baqa k o'p so'rg'ichlisining 
lichinkalari o 'z xo' jayinlariga o'xshab 3 yildan keyin jinsiy voyaga yetadi.
Monogeniyalarning ayrim turlari baliqlarda parazitlik qilib. baliqchilikka 
katta zarar keltiradi. MDH mamlakatlaridan Rossiya, Ukraina va Belorussiyada 
baliqchilik xo'jaliklarida, ayniqsa, karpsimon baliqlarda monogeniyalardan dakti- 
logirus urug'ining turlari (Dactylogyrus vastator) k o 'p tarqalgan bo'lib, daktilo- 
giroz kasalligini keltirib chiqaradi va bu kasallikdan yosh baliqchalar yoppasiga