A niyazova. Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish

Populyatsiyaning dinamikasi 
Tug’ilish va o`lish miqdori
. Odam populyatsiyasi sonining ortishini uning biologik 
xususiyatlaridan qidirish kerak. Bunday omillardan biri va eng muhimi tug’ilish va o`lishdir. Har 
ikki ko`rsatkich ham potentsial yoki real koeffitsientlar bilan aniqlanishi mumkin. Agarda 
tug’ilish jarayonini olsak ayrim tur yoki uning barcha individlari qulay sharoitda eng yuqori 
mahsuldorlikka erishishi mumkin bo`lgan sharoit hisobga olinadi va u potentsial (imkoni bor 
bo`lgan) tug’ilish miqdori deb qaraladi. Real tug’ilish esa bir turning barcha individumlarining 
haqiqiy tug’ilish miqdori hisoblanadi. 
Odamlar populyatsiyasidagi 100 individumdan 15 ta bola tug’ilsa, real tug’ilish miqdori 
15%ga teng bo`ladi. Agarda jinslar nisbati 1:1 bo`lsa, real tug’ilish miqdorining koeffitsienti 
30% ni tashkil etadi. Real tug’ilish miqdori koeffitsienti odatda bola tug’a oladigan yoshdagi 
ayollar sonini hisobga oladi. Real tug’ilish miqdori koeffitsientidan real o`lish miqdori olib 
tashlansa, aholining o`sish koeffitsientini aniqlash mumkin. Aholi sonining o`sish koeffitsienti 
Yevropada 2,5%, AQSHda 10% ni tashkil etadi. 
Aholi sonining o`sish koeffitsientiga juda ko`p omillar ta`sir etadi. Masalan, 
sarhisobchilar tomonidan e`tiborga olinmaydigan, ammo muhim hisoblangan jamiyatning hayot 
darajasi va din kabilar ham hisobga olinishi kerak. Shuning uchun yuqoridagi misolimizda 
Yevropada aholi sonining real o`sish koeffitsienti 1,25%, AQSHda esa 5% ni tashkil etadi. 
Populyatsiyaning o`sishi
. Hayvonlar populyatsiyasining o`sish tezligi tashqi muhitning 
ta`siriga bog’liq ravishda o`zgaradi. Organizmlar uchun bir necha davrlarni ajratish qabul 
qilingan. Latent davrida populyatsiya tarkibi son jihatidan bir xil darajada o`zgarmay ushlab 
turiladi. Latent davridan so`ng eksponentsial o`sish davri boshlanadi. Bu vaqtda populyatsiya tez 
o`sadi va barqarorlashadi. Son jihatidan bir oz tebranib turuvchi barqarorlik muvozanat davri deb 
ataladi. Odamlar bir necha asrlar davomida tabiatning iqlim omillari va yuqumli kasalliklar 
ta`sirida yashab kelmoqda. Olovning kashf etilishi, keyinchalik ish qurollari va harbiy qurollar 

---

yaratish tufayli insonning hayoti asta-sekin o`zgardi. 
Odamlarning Er yuzida son jihatidan o`sishi bizning eramiz boshlariga to`g’ri keladi. 
O`tgan davrlardagi tsivilizatsiya va hozirgi davr texnikasining taraqqiyoti o`z navbatida yangi 
erlarni o`zlashtirish imkonini yaratdi. G’arbdagi davlatlarda aholi soni ancha o`sdi. Er sharidagi 
aholi soni XX asrning boshlaridagi ro`yxatga binoan 1 mlrd. 800 mln. edi. 1960 yilgi hisobga 
ko`ra 3 mlrd.ga etdi. 1970 yilda esa 3,5 mlrd, 1989 yilda esa 4,2 mlrd.ni tashkil etdi. Bundan 
ko`rinib turibdiki, odam populyatsiyasi soni 40-50 yil davomida taxminan 2 marta o`sgan. 
Hozirgi vaqtdagi o`sish sur`atida esa odam populyatsiyasining o`sishi 2000 yilda 7 mlrd. ga, 
ya`ni ikki barobarga ortadi. 1971 yilda odam populyatsiyasi eksponentsial o`sish davrida edi. 
endi qaysi yillarga kelib muvozanat holat qaror topadi degan savol tug’iladi. 1971 yildagi ba`zi 
bir belgilar asosida yaqin orada muvozanat holatga keladi, deb taxmin qilish mumkin. 1972 
yildan boshlab va undan oldin x.am G’arbiy Yevropadagi erkaklar va ayollarning potentsyaal 
yashash muddati o`sgani yo`q, aksincha bir oz pasayish hollari kuzatildi. Bunga nimalar sabab 
bo`lgan ekan? Bu haqda turlicha gipotezalar ilgari surilmoqda. Ularning birortasi ham etarli 
asoslarga ega emas. Ba`zan yo`l va ko`chalardagi baxtsiz hodisalarning ko`pligi (ayniqsa yoshlar 
o`rtasida) deb qaralsa, bundan tashqari to`yib yokn etarli darajada ovqatlanmaslik kabilar 
potentsial yashash muddatini cheklashga olib kelmoqda. Nihoyat shuni ham aytib o`tish lozimki, 
ba`zi mutaxassislarning fikricha, shaharlarda havoning ifloslanishi ham o`rtacha potentsial 
yashash muddatining kamayishiga olib keladi. Ba`zi bir yurak xastaliklari atmosferaning 
ifloslanishi bilan bog’liq holda kelib chiqmoqda. Ikkinchi tomondan, tibbiyot sohasidagi rak, 
qon aylanishining buzilishi bilan bog’liq xastaliklar, infarkt, miokard kabilar o`rtacha potentsial 
yashash muddati ko`rsatkichiga salbiy ta`sir etadi. Shunday qilib, Yevropadagi aholining 
potentsial yashash muddati yaqin orada yoki keyinchalik eng yuqori darajaga ko`tarilmaydi.