Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

 
19.2. Iqtisodiy masalalarni kompyuterd
bosqichlarining asosiy elemen
1. Masalaning qo`yilishi va maqsadning an
Dastavval EHMda yechilishi kerak bo`lgan masala o`o`yiladi. Bu ish 
iqtisodiyot yoki istalgan sohaning malakali va katta tajribaga ega bo`lgan 
mutaxa
y qilib amalga oshirilishi mo`ljallanilayapti; 
iborat (moddiy, ma’naviy yoki boshqa turdagi) va o`nga qanday qilib 
•
si
ingan natijalarni 
alar yozish. 
a yechishga tayyorlash 
tlariga tavsif. 
iqlanilishi 
ssisi tomonidan amalga oshiriladi. Ushbu bosqichda iqtisodiy masalaning 
echilishi uchun kerak bo`lgan boshlang`ich ma`lumotlarning tarkibi va xarakteri 
aniqlanadi, ya’ni, kirish va chiqish ma’lumot massivlarining ko`rinishi, rekvizitlari, 
tuzilishi, tarkibi, xajmi, ularning kim tomonidan va o`achon tao`dim etilishi, 
kompyuter ma’lumot tashuvchilariga ko`chirilish tartibi o`rganilib, yozma ravishda 
hujjatlashtiriladi. Undan so`ng iqtisodiy masalani yechishning umumiy yo`li 
tanlanadi ya’ni, qanday ketma-ket operatsiyalar tarkibi umuman masalaning 
echilishiga olib kelishi aniqlanadi. Masala echilish aniq bo`lgan va tushunarli 
kichik masalalarga ajratiladi, ularni yechish ketma-ketligi aniqlanadi va hokazo. 
Bu bosqich juda ham mas’uliyatli va ko`p mehnat hamda bilim talab qiladigan 
bosqich bo`lib, ko`pincha bir necha haftadan bir necha oygacha vaqt talab qilishi 
mumkin.
Agarda bu bosqichda kerakli ma’lumotlarning tarkibi, ularning tuzilishi, 
iqtisodiy jihatdan ifodalanishi aniqlansa va ko`rsatkichlar orasidagi 
bog`lanishlarning aniq ifodalanishi amalga oshirilsa, iqtisodiy masala qo`yilgan 
hisoblanadi.
Masala qo`yilish jarayonini amalga oshirishda quyidagilarga e’tibor 
berish maqsadga muvofiq: 
•
Iqtisodiy masalani kompyuterda echishda ko`zda tutilgan maqsad 
nima va u qanda
•
Ushbu masalani echishdan olinadigan iqtisodiy samara nimalardan 
erishiladi; 
•
Masalani echish uchun ishlatiladigan kirish ma’lumotlari nimalardan 
iborat va ular qanday qilib kompyuter ma’lumot tashuvchilariga 
o`tkaziladi; 
•
Masalaning echilishi natijasida hosil bo`ladigan natijaviy 
ma’lumotlar nimalardan iborat va ular qanday ko`rinishda ifoda 
etilishi rejalashtirilgan; 
Masala qo`yilishida ishlatiladigan iqtisodiy terminlar tushunarlimi va 
ular ushbu masalani echishda qanday talo`in qilingan; 
241

---

•
Kirish va chiqish informatsion massivlari etarlimi yoki ularning 
ortio`chalari ham bormi; 
•
Agarda masalani echish uchun ma’lumotlar etmasa, ularni qanday 
qilib va o`aerdan topish yoki olish mumkin; 
•
Kirish va chiqish ma’lumotlarining aniqligi qanday usullar bilan 
nazorat qilinadi va bu bilan bog`liq hujjatlardagi noaniqligini
masala uchun uning 
mohiya

2
jumlasiga chizio`li dasturlash usullarini, chizio`siz 
dasturla
bilan shug`ullanuvchi mutaxassis o`z sohasini o`anchalik yaxshi 
o`rgang
yuo`ori bo`ladi. 
ik 
llash yaxshi natijalarga olib 
ularda qanday matematik 
shini qanday 
usulda matematik ifodalash undan 
foydalanuvchilarga tushunarli va qulay bo`ladimi. 
qanday qilib aniqlash va tuzatish mumkin; 
•
Qanday echim eng yaxshi yoki optimal echim deb hisoblanilishi 
kerak va uni qanday qilib aniqlagan maqsadga muvofiq; 
Bulardan tasho`ari ushbu bosqichda har bir iqtisodiy
tiga va uni kompyuterda echishdan qo`yilgan maqsadga ko`ra yana bir 
o`ancha muammolarni ham hal qilib olish mumkin. 
. Masalaning matematik ifodalanishi. 
Ushbu bosqichda masalaning qo`yilishi matematik jihatdan aniqlab olinadi. 
U aniq, bir ma`noli izohga ega bo`ladi. Buni amalga oshirish uchun 
tekshirilayotgan holat o`onuniyatlarini matematik formulalar yordamida 
ifodalaydigan o`ziga xos nazariya kerak bo`ladi. Matematik formulalarning ana 
shunday majmui “berilgan holatning yoki masalaning matematik modeli” deb 
ataladi. Bunda masalaning echilishi uchun kerakli bo`lgan ma’lumotlarning tarkibi, 
ularning tavsifi, turi va tuzilishini hisobga olgan holda masala echishning 
matematik modeli yaratiladi. Albatta echilayotgan masala qanday sohaga 
tegishliligiga bog`liq ravishda xilma xil turdagi matematik modellar yoki usullar 
ishlatilishi mumkin. Ular
sh usullarini, dinamik va stoxastik dasturlash usullarini, bashorat qilish 
usullarini, differentsial va integral tenglamalarni kiritish mumkin. Masalani 
o`o`yish
an va amaliy jihatdan puxta o`zlashtirgan bo`lsa, masalaning matematik 
modeli ham shunchalik pishio` va puxta aniqlaniladi hamda uning kompyuterda 
echilish samaradorligi shuncha