Oliyvao rtamaxsus ta’lim vazirlich karimjon Rahimqulov

---

К. RAHIMQULOV
MILLIY HARAKATLI 
0 ‘YINLAR

---

0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLJKASI 
OLIYVAO RTAMAXSUS TA’LIM VAZIRLICH
Karimjon Rahimqulov
MILLIY HARAKATLI 
0 ‘YINLAR
0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy vo о ‘rta maxsus ta ’lint vazirligi
tomonidan pedagogika oliy ta ’lim muassasalarining
«Jismoniy tarbiya va jismoniy madaniyat» bakalavriat ta ’lim
yo ‘nalishi talabalari uchun о ‘quv qo ‘llanma sifatida
tavsiya etilgan
«TAFAKKUR-BO‘STONI»
TOSH KENT — 2012

---

DDK: 796.2(075)
74.200.55
ЮЗ
T a q r i z c h i l a r : K.M. Mahkamjonov, TDPU «Jismoniy larbiya
metodikasi vabolalar sporti» kafedrasi pcdagogika
fanlari nomzodi, professor,
R. Abdumalikov, 0 ‘zDJTI pedagogikii fanlari
nomzodi, professor.
Ushbu o‘quv qo'llanma talabalami harakatli o ‘yinlar nazariyasi (milliy
harakatli o'yinlarning kelib chiqish tarixi, о ‘yin laming tavsiflari), milliy
harakatli o'yinlarni tashkil etish va o'tkazish uslubiyatlari hamda ota-
bobolarimiz o ‘ynab kelgan o ‘yinlar haqida bilim, ularnirvg ijtimoiy-
tarbiyaviy mohiyatlari haqida qisqacha ma’lumotlar, ko‘nikma va malakalar
bilan ta’minlashni ko'zda tutadi.
UNIVERSITETI
AKhnrot-rftSur* matkazl
€) «Tafakkur-Ho‘stoni», 2012.

---

KIRISH
0 £zbek xalq milliy harakatli o‘yinlarining kelib chiqish tarixi 
uzoq o£tmishimiz bilan bog‘lanib ketadi.
Afrosiyob, Dalvaizintepa, Sirdaryoning quyi qismlarida (Tosh- 
kent viloyati), shuningdek, Xorazm va Qoraqalpog‘iston hudud- 
larida o£tkazilgan arxeologik qazilmalar, qidiruv ishlarining natijalari 
asosida topilgan turli xil buyumlar, ashyolar, bezaklaming (rasm) 
guvohlik berishicha, bundan 3—4 ming yillar aw al ajdodlarimiz 
xilma-xil o£yinlar, jismoniy mashqlar bilan mashg£ul bo'lishgan. 
Yowoyi hayvonlami tutish, ov qilish, quvlash, nayza sanchish, 
ular bilan olishish kabi yana ko'plab murakkab harakatli faoliyatlar 
tasvirlarda, sopol va metall buyumlarda ifoda etilgan. Shuningdek, 
Omonqo‘ton (Samarqand), Chorvoq atrofidagi (Toshkent viloyati) 
yassi toshlar, g‘orlarda odamlaming ov qilish va hayvonlar bilan 
jang qilish (olishish), turli o ‘yinlar bilan shug'ullanishlari aks 
ettirilgan. Bunday holatlar Surxon va Qashqa vohasidagi g'orlar, 
sohillardagi toshlar, Farg‘ona vodiysidagi tog'li manzillar (Chotqol 
tog£lari)da ham ko‘p uchraydi.
Qadimgi ajdodlarimiz hoziigi Markaziy Osiyo hududlaridagi 
barcha xalqlar (qozoq, qirg‘iz, turkman, tojik, uyg‘ur va boshq.) 
bilan yaqin aloqadorlikda hayot kechirganlar. Ularning ijtimoiy 
turmush madaniyati, urf-odatlari, turli marosimlari bir-biriga juda 
o ‘xshash bo£lgan. Shu sababdan ham milliy harakatli o £yinlar 
o£zaro aralashib ketgan. Masalan, ko£pkari-uloq, poyga, qiz quv- 
moq, otdan ag£darish, otda qilichlashish (savalash), nayza sanchish,

---

dor o ‘yhash, kurash kabi murakkab htimkatli o ’yinlar Markaziy 
Osiyoningbarchahududlarida kcngturqulgun. Ijlimoiy-madaniy 
turmush sharoitidan kelib chiqqan «Quloq cho'zmn*, «Cshak 
mindi», «Oq suyak», «Chillik» («Chilllik»). «Qulpoq tcpish», 
«Piyodapoyga», «Poda to‘p», palaxmon va KhuxmoiiUfin iosh otish, 
kam ondan (yoy) nayza (o‘q) otish, «Xo‘rozlur jungi*. «Mushuk 
va sichqon», «Bo‘ta soldi», «To‘qqiz tosh», «Shuvoq*, «Bckin- 
machoq» kabi yuzlab milliy harakatli o‘yinlur hum htircha xalqlar, 
elatlar, urag‘-aymoqlar hayotida chuqur o'rin cgallugun. Hu o'yin- 
laming paydo bo‘lish tarixi 2—3 ming yildan kam emus.
«Alpomish», «Go‘ro‘g‘li», «Kuntug'mush», «Qirq qi/.*, «Tohir 
va Zuhra» kabi xalq og‘zaki ijodi durdonalarida tilga oliiigun ko'plab 
o‘yinlar ham, awalo, og‘izdan og‘izga o‘tib bizgacllu yet ih kelgan. 
Shuningdek, o ‘g‘il uylantirish, qiz chiqarish, beshik, Nunnai, pay- 
g‘ambar yoshi kabi to ‘ylar, Navro‘z, Hosil yig'ish buyramlari 
(qovun sayili, gul sayili va h.k), hayitlar, gashtaklar (gnphii) va 
juda ko‘p marosimlar xalqlardan xalqlarqa o‘tib kelgan. Ularning 
K o‘pkari-uloq, poyga, otdan ag'darish, qiz quvmoq, kurash kabi 
o‘yinlar qatori «Piyoda poyga», «Quloq cho'zma», *Xo‘rozlar 
jangi», «To'qqiz tosh» (qizlaro‘yini), «Gardkam» (oshiq o'yinlari) 
kabi xilma-xil qiziqarli o‘yinlar yuqorida sanab o‘tilgan marosimlar- 
ning tarkibidan o‘rin olgan.
O'zbek xalq milliy o‘yinlarining mazmunini yozib olish, ulami 
yoshlaiga o‘igatish masalalari bilan shug‘ullanishga kirishish asosan 
XIX asming ikkinchi yarmiga to ‘g‘ri keladi. Xalq milliy o‘yinlariga 
oid m a’lumotlarni L.Bajenko (1840), A.Borj (1848), G.Vamper 
(1877), A.Arandarenko (1889) kabi rus sayyohlari va arxeolog 
olimlarining asarlarida uchratamiz. XX asr boshlarida arxeologik 
va tarix sohasidagi olimlarV.Bartold, A. Vinogradov, S.P.Tolstov,

---