Mavzu: Pedagogik akmeologiya predmeti va uning fanlar tizimidagi o‘rni. Mavzu rejasi

 
I.3. Akmeologiya predmeti va uning fanlar tizimidagi o‘rni 
Akmeologiya bir qancha fanlar tizimida shakllangandir – 
pedologiya 
[grek 
tilidan pais (paidos) – bola + logiya, so‘zma-so‘z bolalar haqidagi fan] – bola 
rivojlanishining psixologik, biologik, sotsiologik va pedagogik qarashlari majmui; 
– 
gerontologiya 
[grek tilidan gerontos – qariya + logiya, so‘zma-so‘z qariyalar 
haqidagi fan] – insonning qarish hodisalarini o‘rganuvchi tibbiy-biologik va 
psixologik fanlar majmu; 
– 
akmeologiya 
[grek tilidan akme – nimaningdir yuqori darajasi + logiya, 
so‘zma-so‘z eng yuksak darajalar haqidagi fan] – alohida inson va odamlar 
uyushmasining rivojlanishidagi yuqori darajalarni va ularga erishish sharoitlarini 
o‘rganuvchi fanlar majmui; 
– 
fenomen 
[grek tilidan phainomenes – mavjud bo‘luvchi, hodisa demak]. 
Akmeologik hodisalar – bu birinchidan, insonning individ – murakkab tirik 
organizm sifatida voqelikning turli tomonlariga munosabatlarning shakllanganligida 
namoyon bo‘luvchi shaxs, arbob, va avvalambor mutaxassis sifatidagi aniq 
ko‘rinishlaridir, ikkinchidan, bu avvalambor ulardan har birining jamiyatda 
bajaradigan roliga tegishli bo‘lgan odamlarning kichik va katta uyushmalarini 
turmushi va hayot-faoliyati ko‘rinishlaridir. 

---

Ko‘plab ilmiy tasniflarda insonning rivojlanishi ontognezda bolalik, kamolga 
erishganlik va qarilik davridan iborat bo‘ladi. Insonni bolalik bosqichida 
o‘rganuvchi fanlar doirasini pedologiya deb nomlash odat tusiga kirgan. Qarish va 
qariyalikni birgalikda o‘rganuvchi fanlar majmui gerontologiyani tashkil etadi. 
O‘rganish predmeti o‘rta yoshli kishi bo‘lgan fanni tez-tez akmeologiya deb 
nomlashmoqda. Ushbu fan ilmiy bilimning tabiiy, ijtimoiy, gumanitar va texnik 
sohalarining to‘qnashuvida yuzaga keldi, va u maqsadli va izchil ravishda insonning 
erta, o‘rta va kechki еtuklik (o‘ta murakkab tirik organizm), shaxs sifatida (bu 
holatda, avvalambor inson tomonidan o‘zlashtirilgan voqelikning turli tomonlariga 
bo‘lgan munosabat) va faoliyat sub’ekti sifatida (asosan mutaxassis sifatida) 
shakllanishi fenomenologiyasi, qonuniyatlari va mexanizmlarini belgilab beradi. 
Insonning еtuklik davri ko‘pincha uning fuqaro, turmush o‘rtog‘i, ota-ona, 
mehnatini qandaydir muayyan sohasining mutaxassisi sifatidagi еtukligi bilan 
tenglashtirilar ekan. Akmeologiya muhitida tadqiqot olib boruvchi ayrim olimlar 
еtuklik tushunchasini barkamollik tushunchasi bilan almashtiradilar, garchi bu 
tushunchalar bir-biriga teng bo‘lmasa ham. Akmeologiyada bir biri bilan o‘zaro 
ta’sirlashgan holda katta yoshli kishiga akme darajasiga еtish imkonini beruvchi 
ob’ektiv va sub’ektiv omillarga katta e’tibor qaratiladi. Bu еrda “Akme” tushunchasi 
haqida gap borib, bu yangi ilmiy fanning asosiy tushunchalardan biri hisoblanadi. 
Va garchi “akme” tushunchasi mazmuni katta yoshli inson rivojlanishi 
haqidagi fan ixtisosligiga mos kelgan nashrlarda ko‘proq qo‘llanilib 
kelinayotganligiga qaramasdan, ushbu nashrlarda bu tushuncha turlicha talqin 
qilinadi. Ayrim holatlarda mualliflar “akme” haqida gapirar ekanlar inson 
salomatligida yuqori cho‘qqini nazarda tutadilar, yoki uning shaxs sifatida 
rivojlanishining yuqori darajasini, yoki uning sub’ekt sifatida qandaydir faoliyat 
bilan shug‘ullangan holda o‘zi uchun eng yuqori natijalarga erishgan holatini 
nazarda tutadilar. Bu holatda inson tomonidan erishiladigan akme qisqa vaqt oralig‘i 
bilan chegaralangan holda bo‘ladi.
Tadqiqotchilarning boshqa guruhi esa akme muammosini yoritar ekanlar, katta 
yoshli inson hayotining ishga layoqatlilikning yuqori darajasiga xos bo‘lgan, va 

---

uning shaxs sifatidagi fuqarolik faolligini amalga oshiruvchi hamda shu bilan birga 
o‘z kasbiy imkoniyatlarini mehnatning o‘zi uchun muhim bo‘lgan kasbiy 
imkoniyatlarini samarali va ijodiy jihatdan unumli bo‘lgan nisbatan uzoqroq vaqt 
oralig‘ini nazarda tutadilar. Va nihoyat, “akme” atamasini ontogenezda inson 
rivojlanishi haqidagi bo‘lim nomiga kirituvchi tadqiqotchilar mavjud. Ular sirasiga 
N.A.Ribnikov, undan so‘ng B.G.Ananev va uning o‘quvchilari va izdoshlari bo‘lgan 
A.A.Bodalev, A.A.Derkach, N.V.Kuzmin va boshqalarni kiritish mumkin. Aynan 
ular katta yoshli insonni kompleks ravishda o‘rganuvchi fanni akmeologiya deb 
nomladilar va bunda aynan еtuklik pillapoyalarida ontogenezning avvalgi 
bosqichlarida to‘g‘ri shakllangan inson odatda o‘zini voqelik bilan boy aloqalarga 
ega bo‘lgan faol arbob, mutaxassis sifatida namoyon qiladi, deb alohida ta’kidlab 
o‘tadilar.
Katta yoshli kishi o‘zining individga oid, shaxsiy va sub’ektga oid 
rivojlanishida ko‘tariladigan cho‘qqilarni esa ushbu ilmiy maktab vakillari odatda 
kulminatsiya (eng avj nuqta) yoki optimumlar deb ataydilar. Va agar 
B.G.Ananevning ilmiy maktabida insonning ontogenezdagi rivojlanishi jarayonini 
tashkil etuvchi barcha tarkibiy qismlarni yoritishda va mos ravishda insonning 
psixikasi va ichki dunyosida bir yosh chegarasidan ikkichisiga o‘tishda yuz 
beradigan o‘zgarishlarni kuzatadi.
Ushbu o‘zgarishlarning sabablarini chuqurroq izohlashda psixologiyaga 
yondash bo‘lgan ilmiy fanlar ma’lumotlarga murojaat qilinsa, katta yoshli kishining 
u tomonidan avvalgi yoshga oid bosqichlarda mikroakmega erishish yo‘lini bosib 
o‘tuvchi o‘z akmesi yoki optimumiga tomon harakatlanishi va ushbu katta akme 
o‘zining barcha xususiyatlari bilan birgalikda ko‘p yo‘nalishli, bosqichli ravishda, 
ko‘plab ob’ektiv va sub’ektiv sharoit va vaziyatlarning insonning shaxsiy hayot 
faoliyatini qamrab olgan holda o‘zaro munosabati natijasi sifatida o‘rganiluvchi, 
mohiyati akmeologiyada boshqa – tabiiy, ijtimoiy, gumanitar va texnik fanlar bilan 
chambarchas bog‘liqlikda ochib beriluvchi hodisa sifatida o‘rganiladi.