Mavzu: Pedagogik akmeologiya predmeti va uning fanlar tizimidagi o‘rni. Mavzu rejasi

I.2. Pedagogik akmeologiyaning ilmiy asoslari
 
Akmeologiya atamasi 1928-yilda rossiyalik psixoiog N.A.Ribnikov tomonidan 
ilk bor ilmiy muomalaga kintilgan. Inson ontogenezidan keyingi bosqichlarida 
rivojlanib boradigan, еtuklik bosqichigacha shakllanadigan, individual shaxsiy va 
sub’ektiv taraqqiyotida ko‘tarilib boradigan cho‘qqini ilmiy maktabning bu 
namoyondalari ko‘pincha kulminatsiya yoki optimum deb ataydilar. Insoniyat 
tarixida fan, madaniyat rivojlanishida tub o‘zgarish yasagan Uyg‘onish davrining 
akmeologik tomoni shundaki, bunda insonning o‘z -o‘zini anglash tizimi va uning 
darajalarini aniqlovchi tashkiliy tuzilmalarning turli-tumanligidadir. Bir soha 
akmesi, masalan, falsafa, boshqa soha va yo‘nalishlar – astronomiya, matematika, 
meditsina va boshqa fanlar akmesi bilan bog‘lanib ketdi. Ayrim manbalarda 
akmeologiya 
B.G.Ananev, 
V.M.Bexterev, 
V.N.Myasishev, 
E.S.Kuzmin, 
N.V.Kuzmina, N.A.Ribnikov va boshqalar tomonidan yaratilgan yangi fan, degan 
qaydga nazarimiz tushadi. Ammo bu kabi ta’rifning qanchalik to‘g‘ri ekanligiga 
albatta ilmiy nuqtayi nazardan qarash maqsadga muvofiq bo‘lar edi, deb o‘ylaymiz. 
Sababi, akmeologiyaning asosiy rivojlanish bosqichlari tarixiy - falsafly davrlar 
silsilasi bilan bog‘liq. Ya’ni, akmeologik dunyoqarash qadimgi Yunoniston 
mutafakkirlari va zardushtiylik ta’limotining kitobi «Avesto», islom dinining 
muqaddas kitobi Qur’oni Karim, Hind eposi «Kalila va Dimna» hamda 
Kaykovusning «Qobusnoma» asarlarida o‘z ifodasini topgan. Bu davrda «akme» 
so‘zi o‘rnida «mukammallik», «oliy nasab» kabi tushunchalar ishlatilgan, 
Kaykovusning «Qobusnoma» asarida har bir yosh kasb-hunar yolida ilm-bilim 
egallashi, aql-zakovatni charxlashi bilan birga eng oliy insoniy fazilatlarga ega 
bo‘lsagina yuksak maqsadlarga erisha olishi mumkinligi to‘g‘risida so‘z boradi. 
«Barcha donish va hunarimng sarmoyasi, – deydi Kaykovus, «adab, tavoze, hayo, 
pokdillik, beozorlik, sabr va matonatdir. Fazl egasi bo‘lay desang, so‘zlash va 
so‘zlashish san’atini egalla, chunki aql, idrok bilan aytilgan so‘z yoki harakat aql va 

---

hikmat ko‘zining surmasi va do‘sti yog‘idur». Bizningcha, ilm-bilim va hunar 
egallash eng zaruriy jihat bo‘lsa, ikkinchi muhim jihat – kishilar bilan doimiy 
muloqotda, munosabatda bolish har bir yoshdan ma’naviy, ahloqiy madaniyatni 
chuqur egallashni talab qiladi. Inson yoshi, vazifasi, faoliyatidan qa t’i nazar doimo 
insonlar orasida yashaydi, o‘qiydi va o‘z faoliyatini namoyon etadi. Chunki har kim 
ilm-hilim egasi bo‘Isa ham, o‘z. muomala, xattiharakati va odobida xato qilsa, 
saodatdan, boshqalar hurmatizzati, obro‘si va qadrlashdan mahrum bo iadi. Zero, 
mustaqil yurtimiz yoshlari yanada aqlli, dono, bilimdon, odobli, ijodiy va 
intellektual salohiyatga ega еtuk va mukammal shaxs bo‘lib еtishlihlari uchun, eng 
avvalo, o‘zlarida insoniy sifatlarni jo etmoqilari muhim.
Xitoy manbalarining guvohlik berishicha, Sug‘diyonada o‘g‘il bola besh 
yoshga еtgach, yozuv va hisobga o‘rgatilgan, 20 yoshga kirganida biron kasb, 
hunarni egallagan bola savdo-sotiqni o‘rganish uchun o‘zga mamlakatlarga j 
o‘natilar edi. Xalifalikning yangi poytaxti Bog‘dodda 832-yili «Baytul hikma» 
(«Donishmandlar uyi») tashkil etilib, uning ehtiyoji uchun katta mablag‘ ajratildi. 
Uning qoshida ikkita rasadxona, ilmiy markaz tashkil etilib, dunyoning turli 
еrlaridan avvallari bitilgan, ilmga oid adabiyotlar to‘plandi. Ular yunon, lotin, hind, 
xitoy, fors va boshqa tillardan arabchaga tarjima qilindi, o‘rganildi. Bunday ilmiy, 
madaniy va ma’naviy yuksalish matematika, astronomiya, geografiya kabi 
fanlarning yaratilish va rivojlanish davri bo‘ldi, desak, aslo adashmaymiz. 
Xorazmshox davlatiga xos osoyishtalik asosida moddiy ishlab chiqarish va madaniy 
rivojlanish jarayoni jadallashdi, shahar hayoti yuksala bordi. Ishlab chiqarish va 
hunarmandchilik turlari ko‘paydi. Tog‘ jinslarini ishlash, shishasozlik, savdo-sotiq 
kuchaydi, Davlat boshqaruvi tizimida madaniyatni yaxshi anglagan, ilmli insonlar 
ko‘paydi. Bu davrga kelib san’at, ayniqsa, devoriy tasvir, haykaltaroshlik, badliy 
yog‘och o‘ymakorligi ham rivojlaridi. E’tirof etish lozimki, insoniyat olarni o‘zining 
еchilmagan jumboq va mo‘jizalari bilan tabiatning ajoyib gultoji sifatida boshqa 
jonli mavjudotlardan o‘z tafakkuri va aqli bilan ajralib turadi. Shu bois ham, 
insoniyat taraqqiyotining bosqichma-bosqich riyojlanishiga nazar tashlasak, har bir 

---

bosqichda o‘ziga xos yangi-yangi cho‘qqilar, muvaffaqiyatlar va komillik sari 
intilishini kuzatishimiz mumkin:
1. Ibtidoiy jamoa tuzumi davrida inson o‘z qo‘l mehnati natijasi sifatida 
tanasining mukammallashishi va turli mehnat qurollarini shakllanishiga erishdi. 
2. Quldorlik tuzumi davrida qishloq x o‘jaligi va davlat boshqaruvi (siyosat)da 
o‘ziga xos daraja, pog‘onalarga erishdi.
3. Feodal boshqaruv va kapitalistik tuzumlarda inson nafaqat qishloq xojaligi, 
madaniyat, balki sanoat va ishlab chiqarishda (jumladan, paxtani qayta ishlash) katta 
muvajfaqiyatlarni qo‘lga kiritdi.
4. Sobiq turg‘unlik davrida ham insoniyat ishlab chiqarish va sanoatni 
texnikalashtirishga erishdi. Ko‘rinib turibdiki, insoniyat o‘z taraqqiyoti davomida 
faqat mukammalik sari intilib, turmush sharoitini yanada yaxshilashga harakat qilib 
kelgan.
5. Hozirgi globallashuv davrida mamlakatimiz o‘z mustaqilligini qo‘lga 
kiritgach, jamiyatimiz o‘zining yuksak rivojlanish nuqtasiga yaqinlashmoqda desak, 
aslo xato qilmaymiz. Albatta, biz yuqorida ta’kidlab o‘tgan barcha dalillar, 
hammaga birdek malum. Ammo mukammallik, pog‘ona, daraja, yuksaklik kabi 
tushunchalar kundalik turmushda ishlatib kelingan bo‘Isada, uni ta’limot sifatida 
e’tirof etilmagan deyish to‘g‘riroq bo‘lar edi.
Tabiiyki, akmeologiya fanining tarixiy va madaniy ildizlari uzoq-uzoqlarga 
borib taqaladi. Bu o‘rinda bizga Avestoning kitobi, Bexustin bitiklari va hatto 
ajdodlarimiz qabr toshlaridagi yozuvlar ham muhim tadqiqot manbayi bo‘lib xizmat 
qiladi. Zardushtiylik ta’limotining muqaddas kitobi «Avesto»da mukammallik 
haqida ayrim qaydlarni ko‘rish mumkin: Ey olamni yaratgan Zot! Ey Haqiqat! 
Zamin, hammadan ko‘ra baxtliroq bo‘lgan dunyodagi ikkinchi joy qaer? Axura 
Mazda javob berdi: – Bunday joy bir Ashavan uy tiklagan makondir. O‘sha uyda 
Mo‘bat ro‘zg‘or tebratadi. Sigirlar galasi va uy bekasi, farzandlar va suruvlar 
yashaydi bu uyda. Sigirlar galasi yaxshi parvarish qilinadi... Tevalar xo‘raki farovon, 
yaxshi itlarning rizqi serob. Uy bekasi baxtiyor. Farzandlar shodmon. Hamisha olov 
gurillab turadi. Tiriklikning go‘zal bir hodisasi yaxshilikka qovushadi».

---

Abu Rayhon Beruniyning «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» asarida 
akmeologik qarashlar yaqqol namoyon bo‘ladi. Shuningdek, Abu Nasr Forobiy, 
Yusuf Xos Hojib, Mahmud Qoshg‘ariy, kabi allomalar asarlarida tariximiz va 
madaniyatimiz yorqin ravishda ko‘zga ko‘rinadi. IX-XII asrlarda va undan keyingi 
davrlarda mintaqamiz tarixiga oid solnomalar va risolalar talaygina yaratildi. Bular 
orasida «Buxoro tarixi», «Kesh va Nasaf o‘tmishi», «Samarqand tarixi», «Xorazm 
tarixi» kabi i yoki bu hudud o‘tmishi, aholi turish-iurmushi, siyosiy ijtimoiy ahvoli 
to‘g‘risida katta-kichik asarlar vujudga keldi. Mahmud Qoshg‘ariyning uch jildlik 
«Turkiy so‘zlar lug‘ati» o‘zbek va boshqa turkiy tillar tarixini o‘rganishdagi muhim 
manbadir. Akademik B.Axmedovning «O‘zbekiston xalqlari tarixi manbalari» 
kitobida o‘lkamiz tarixiga oid o‘rta asrlarda yaratilgan еtmish olti asarga izohlar 
beriladi.
Vatanimiz 
tarixini 
chuqurroq 
o‘rganishda 
«Nizomul-mulkning 
«Siyosatnomasi», 
An-Nasaviyning 
«Sulton 
Jamshiddin 
Manguberdi», 
Sohibqironning «Temur tuzuklari», Ali Yazdiyning «Zafamomasi» Mirzo 
illug‘bekning «To‘rt ulus tarixi», Zahiriddin Boburning «Boburnoma», 
Abulg‘ozixonning «Shajarayi turk», M.Solihning «Shayboniynoma» asarlari ham 
muhim manbadir. Akmeologiyada ob’ektiv va sub’ektiv omillarga katta e’tibor 
qaratiladi. Bu omillar o‘zaro aloqadorlikda bo‘lib, katta yoshdagi insonni a k t е 
darajasiga erishishiga imkoniyatlar yaratadi. Markaziy Osiyoda iX–XLI asrlar fa n 
va madaniyatning yuksalishi, «uyg‘onish», «tiklanish» ma’nosidagi renessans 
jarayoni bilan ifodalanishi mumkin. Bunday holat ma’lum bir davrdagi alohida 
jamiyatning «akme»sini ifodalabgina qolmay, balki moddiy va ta’naviy 
taraqqiyotga erishish omillarini ham ko‘rsatadi. Markaziy Osiyo mutafakkirlaridan 
Kaykovus, Nizomulmulk, Abu Nasr Forobiy, Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, 
Muhammad G‘azzoliy, Ahmad Yassaviy, Najmiddin Kubro, Amir Temur, 
Bahouddin Naqshband, Alisher Navoiy, Husayn Voiz Koshifiy asarlarida insondagi 
kasb-hunar fazilati tug‘ma aks holda fikriy fazilatda mutlaqo kuch va ulug‘lik 
bo‘lmasligi, agar kasb-hunar fazilati tug‘ma boiganda, podshohlar ham o‘zlari istab 
va harakat qilib emas, balki podshohlik ularga faqat tabiiy bir majburiyat bo‘lib 

---

qolishi, kasb-korlikda mukammallikka erishish uchun ham fikriy va aqliy fazilat, va 
ham tug‘ma qobiliyatlarni birdek ishga solish, ta’lim va ta’lim, o‘rganish orqali 
malaka hosil qilishi mumkinligi uqtiriladi. Me’morchilikdagi yangi g‘oyalar, 
yangicha naqsh uslublarining rivojlanishi, binokorlikda pishgan g‘isht ishlatish 
shular qatoridan o‘rin olishi mumkin. Yoki Markaziy Osiyoda so‘fiylik ta’limoti 
sifatida paydo bo‘lgan qarashlarda insonning pok bo‘lishi, Alloh yo‘lida har qanday 
noma’qul ishlarni qilmaslik, adolatli bo‘lish kabi xislatlarni rivojlantirgan.
XX asr boshlarida Turkistonda ijtimoiy-siyosiy oqim sifatida paydo bo‘lgan 
jadidchilik harakati davri tafakkur rivoji insonlar ongida yuksaklik, beqiyoslik, 
komillik kategoriyalarining shakllanishiga olib keldi. Jadidchilik harakatining 
fidoyilaridan Mahmudxoja Behbudiy, Abdurauf Fitrat, Munavvar qori 
Abdurashidxonov, Abdulla Avloniy, Abdulla Qodiriy, Hamza Hakimzoda 
Niyoziylarning nazariy qarashlarida ikkita muhim xususiyat ko‘zga tashlanadi: 
mustahkam irsiy ildiz hamda Sharq va G‘arb ma’rifatchilari, faylasuflarining 
nazariy merosini egallashga intilish, ular mamlakatni taraqqiyot yo‘liga olib 
chiqishning garovi G‘arb va Sharq madaniyatlarini uyg‘unlashtirib, xalqning k 
o‘zini ochish va shu asosda mukammal jamiyatga ega bo‘lish g‘oyasi tafakkur rivoji 
insonlar ongida yuksaklik, beqiyoslik, komillik tushunchalarining shakllanishiga 
olib keldi. Jumladan, Abdurauf Fitrat millatning saodati va izzati, albatta, shu millat 
oilalarining intizomiga tayanishi, qaerdaki oila munosabati kuchli intizomga 
tayansa, mamlakat va millat ham shuncha kuchli va mastahkam bolishligi haqida 
fikrlarni e’tirof etadi. Umuman olganda, Sharq mutafakkirlarining qarashlarida kasb 
egallashda kamolotga erishish bilan birga uning ma’naviy-ahloqiy fazilatlar bilan 
chambarchas bog‘liqligi haqida so‘z boradi.
G‘arb tarixiy tafakkurida akmeologik nazariyalar I.A.Ribnikov tomonidan 
ilmiy muomalaga kiritilgan bo‘lsa-da, V.G.Ananev tomonidan shakllantirilgan va 
A.A.Bodalyov tomonidan rivojlantirilgan. Zarnonaviy akmeologiyaning vakili 
rossiyalik psixolog, akademik AA.Derkachning ilmiy izlanishlari bu fanni 
institutsional bosqichga ko‘tardi. Akmeologiyaning tabiiy fan sifatida shakllanishini 
izohlashda Frensis Galtonning xizmati alohida ahamiyat kasb etadi. U ijodiy 

---

faoliyatida insonning o‘xshash qobiliyatlari, ozod iroda kuchirli o‘igana turib uning 
toza nasli, ya’ni еvgenik jihati atrof-muhitning holati bilan chambarchas bog‘liq 
ekanligi haqqidagi g‘oyani ilgari suradi, I.Perna inson qobiliyatlari sifat 
mahsuldorligining turli psixobiologik omillarga bog‘liqligini isbotladi. Insonning 
oliy va tuban nuqtalari, shaxsning еtuk, mukammal, professional mutaxassis sifatida 
shakllanishi, uning «akme» cho‘qqilarga erishishi barobarida ijtimoiy-axioqiy muhit 
hamda irsiy sabablar ta’sirida tubanlikka yo‘l tutishi haqidagi g‘oyalar bir guruh 
frenolog olimlar – Iogann Kasar Lavater, Frans Iosif Gall, Georg Kombe, Chezare 
Lombroz asarlarida o‘z ifodasini topgan. Bu olimlar ilgari surgan nazariyaning 
asosiy mazmuni inson tabiatining asosiy shakllanish sharti, avvalo, uning irsiyligida 
bo‘lsa, so‘ngra sog‘lom turmush tarzining takomillasha borishidadir. Akmeologiya 
sohasi tadqiqotchilari – psixolog, pedagog va faylasuflar B.B.Barsis, I.A.Bespalov, 
G.P.Verbitskaya, L.E.Elshina, S.E.Zakoviyashina, Y.P.Kostenko, N.V.Kurbet, N.V. 
Kozlova, Y.A.Lixacheva, O.V.Mixaylov, K.V.Petrov, V.N.Sofma, V.A.Semikov, 
I.N .Stepanova, O.V.Faller psixologik nuqtayi nazardan akmeformni o‘rganish va 
tahlil qilish, ijodiy kasbiy mahorat hamda professionalizmni rivojlantirish uchun 
optimal texnologiyalar yaratish, turli kasb-hunar faoliyati bilan shug‘ullanuvchi 
mutaxassislarning ish jarayoni, usullari ustida kompleks tekshiruvlar o‘tkazish 
asosida yangi yutuqlarga erishishning institusional shaklini yaratish taklifini ilgari 
surdilar. Lekin, shuni aytish lozimki, ko‘pchilik adabiyotlarda kasbhunar va kasbiy 
mahorat alohida, shaxs ma’naviy-ahloqiy kamoloti alohida tahlil qilinadi. Ammo 
bizning akmeologiya sohasida tahlil qilgan ilmiy asarlarimizda, olib borgan ilmiy 
tadqiqot ishlarimizda akmeologiyaning faqat psixologik, pedagogik va sotsiologik 
muammolari o‘rganilgan. Jumladan, G‘arb falsafasida kasb-hunar egallash 
moddiyunchilik nuqtayi nazaridan qaralib, mukammallikka erishish ijtimoiy- ahloq, 
xulq-odob qoidalari bilan chambarchas bog‘liqligi hisobga olinmaydi. 
Respublikamiz mustaqillikka erishgandan so‘ng olimlarimiz kasb-hunar egallashda 
mukammallikka erishish, kasbiy mahorat to‘g‘risida o‘tmish mutafakkirlarining 
qarashiari, hozirgi zamonda. turli kasblarning ijtimoiy-ahloqiy jihatlari to‘g‘risida 
qator ilmiy-tadqiqot ishlari olib bordilar.

---

Jumladan, akademik M.Xayrullaev, faylasuf olimlar X.A.Shayxova, 
Y.Jumaboev, 
A.Q.Qodirov, 
R.Nosirov, G.Navro‘zova, M.M.Qahhorova, 
X.Rahmatovalar, filologladan N.Komilov, S.Olim va boshqa mutafakkirlar turli 
kasb egalarining ahloqiy qiyofasi, ularning qanday ahloqiy fazilatlar va xulq-odob 
qoidalarini egallashlari lozimligi to‘g‘risidagi fikrlarni tarixiy falsafiy jihatdan 
o‘rgandilar. Umuman olganda, mavjud tadqiqotlarda akmeologiya yaxlit va tizimli 
holda o‘rganilmagan, uning maxsus fan sohasi, ta’limot silatida, qirralari, muhim 
xususiyatlari kasbiy etikasiz tasavvur qilib bo‘lmasligi ochib berilmagan.
Shular asosida barcha fanlar qatori akmeologiyaning o‘ziga xos uslubiy 
yo‘nalishlari yuzaga keldi.
-Birinchidan, 
tabiiy 
ilmiy 
yo‘nalish 
– klassik tabiiy fanlarni 
murakkablashtiruvchi metodologik jihatdan intizom standartlari bilan (dalillar, 
mexanizmlar, qonuniyatlar, matematik modellashtirish) mustaqil fan sifaticla 
shakllanishiga yo‘naltirilgan.
-Ikkinchidan, bir qator akmeologik masalalarni, tabiiy qobiliyat, genetik va 
psixofiziologik qobiliyatlar tarkibiy qismlari va professional mahoratli bo‘lishda 
psixologik ko‘nikma va boshqalarni hal qihshda yoshlar fiziologiya; psixogenetika, 
mehnat psixofiziologiyasi tabiiy bilimlari apellyatsiya o‘rnini egallaydi. Ijtimoiy-
gumanitar yo‘nalish yanada ko‘p qirrada namoyon bo‘ladi. Akmeologiya bir 
tomondan, inson haqidagi bu fanlarning genetik manbayi sifatida tarixan birgalikda 
rivojianadi, ikkinchi tomondan, uiarning fan sifatida erkin rivojlanishini 
shakllantirish orqali o‘z ontologik ahamiyatini ko‘rsatadi. Demak, akmeologiya fan 
sifatida kirib kelgunga qadar psixologiya, sotsiologiya, pedagogika fanlari 
akmeologik masalalarga o‘xshab ketuvchi professionalizm, ijod, salohiyat va 
gerontoiogiya masalalari bilan shug‘ullangan. Ammo aynan mahoratning kamol 
topishi – akmeform cho‘qqisiga erishishda asosiy urg‘u berilishi avvaliga maxsus 
akmeologik masalalar tug‘ilishi hamda keyinchalik o‘ziga xos akmeologik 
texnologiyalarning konseptual-metodologik tuzilishiga olib keldi. Taraqqiy qilgan 
sayin asosiy fan, ya’ni akmeologiyaning maxsus ob’ekti va uslubi paydo boldi. 
Texnologik yo‘nalish – bu nafaqat bir qancha texnik fanlar (kibernetika, tizimli 

---

texnika, ma’lumotlar nazariyasi va boshqalar) ning o‘zaro harakati bo‘lmay, balki 
ularni mavjud bilimlarni amaliyotga yo‘naltirishda aniq dasturdan foydalanish 
hamdir. Bunda akmeologiyaning texnik qoidalar bilan o‘zaro aloqasi o‘z-o‘zidan 
hosil bo‘lmay, balki inson omillarini texnikaga moslashtirishga yo‘naltirilgan 
ergonomika bilan bog‘lanadi. Shu o‘rinda, ya’ni qayd qilish lozimki, boshqa 
tarafdan ikki tomonlama ko‘rinishda: gumanitar bilimlarning o‘sishi (masalan, 
psixotexnika va o‘yin texnikasi, innovatika va refleksika kabilar) natijasida texnik 
fanlarning insonparvarlashishi (bionika, sotsionika, sinergetika va boshqalarning 
paydo bo‘lishi) – zamonaviy praksiologiya doimo akmeologiya diqqatida bo‘ladi. 
Umuman olganda, akmeologiya bugungi insonshunoslik fanlari orasida o‘ziga xos 
o‘ringa ega bo‘lib, yuksak professional kadrlar tayyorlash siyosatining ajralmas 
qismi desak, aslo xato qilmaymiz.