2 O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi xo'jaev F. E. Po’latxo’jaeva D. M



Yüklə 1,64 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə19/63
tarix22.12.2023
ölçüsü1,64 Mb.
#189142
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   63
Nazorat uchun savollar: 
1.Iste’mol bozorini segmentlash deganda nimani tushunasiz. 
2. Haridorlar uchun eng kerakli xizmatlarni aniqlahg. 
3. Xizmatni turkumlash: bozorning alohida segmentlari kesimida xizmat 
standartlarini aniqlashtirish deganda nimani tushunasiz. 
4. Ko`rsatiluvchi xizmatni baholash, servis darajasi va ko`rsatilayotgan xizmat 
narxida o`zaro aloqalari qanday.
56
И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 


65 
5. Kompaniya raqobatbardoshligi uchun zarur bo`lgan servis darajasini belgilash 
nima. 
6.Xaridorlar talablari bilan xizmatlar o`rtasidagi muvofiqlikni ta’minlash uchun 
xaridorlar bilan qayta aloqani o`rnatish zarur. 
 


66 
4-BOB.Tijorat va servis logistikasini tizimli boshqarish va stratеgik rеjalashtirish 
4.1. Tijorat logistika tizimlarini boshqarish 
Savdo logistikasining amaliy vazifalari iqtisodiy tizimlarda moddiy 
oqimlarni tashkil qilish va boshqarish bilan bog'liqligini hisobga olib, logistika 
faoliyatining boshqaruv yo'nalishini batafsil ko'rib chiqish zarur. Savdo logistika 
tizimida moddiy oqimlarni tizimli boshqarish bir logistika tizimining mavjud 
xususiyatlarini saqlab qolish va mustahkamlash, yo'qotilishi yoki uni yo'q qilishni 
anglatishi yoki yangi dasturlarni amalga oshirish uchun tizimning maqsadlarini 
qayta yo'naltirishga qaratilgan vazifalar bilan bog'liq
57

Logistika sohasida "boshqaruv" atamasi "tizim", "maqsad", "dastur" 
tushunchalari bilan bog'liq. Boshqaruv jarayoni bir qator fanlarni o'rganish 
ob'ektidir, masalan, tizimlarning umumiy nazariyasi, kibernetika. Kibernetika 
kontseptsiyasi boshqaruv tushunchasini tuzib, u bilan bog'liq tushunchalarni 
shakllantirdi, bu ularni birlashtiradigan aniq bilimlarning turli sohalarida keng 
tarqalgan narsalarni topish imkonini beradi. Bu amaliy ilmiy fanlar bo'yicha 
boshqaruv tahlilining ko'lamini boyitdi va logistika, marketing, tijorat, moliya va 
hokazolarni faol idrok jarayoniga integratsiyalashuviga imkon berdi. 
Logistik boshqaruv, logistik jara`nlarni boshqaruvi bilan tobora ko'proq 
bog'liq. Logistika menejmenti atamasi bilan ta'minot zanjirida xaridlar, ishlab 
chiqarish va marketing faoliyatini samaradorligini oshirishga imkon beradigan 
moddiy oqimlarni boshqarishning tamoyillari, usullari, vositalari va shakllari 
majmuini nazarda tutamiz. 
Zamonaviy boshqaruv tushunchasi asosan boshqaruv nazariyalariga 
asoslanadi. Ushbu nazariyaga ko'ra, menejer - korxona ishchilarining professional 
menejeri, kompaniyaning boshqaruv jamoasi a'zosi, bank; menejment bo'yicha 
mutaxassis xisoblanadi. Bir vaqtning o'zida korporativ kapitalni tarqatish (kichik 
hajimdagi aktsiyalarni savdoga chiqarish va aktsiyadorlar sonini ko'paytirish) 
amaliyotining keng tarqalishi natijasida mulkdorlik va boshqaruv ikkiga bo'lingan.
57
F.E.Xo’jaev, D.M.Po’latxo’jaeva «Bojxona logistikasi» o’quv qo’llanma TDIU 2016


67 
Xorijiy amaliyotda logistika boshqaruvini turli xil tarixiy bosqichlarda 
tashkiliy qo'llab-quvvatlash turli shakllarda amalga oshirildi. Ushbu jarayonning 
rivojlanishida uchta tarixiy bosqichni shartli ajratib ko'rsatishimiz mumkin. 
Birinchi bosqichda (1950-1960 yillar) logistika boshqaruvi g'oyalarini qisman 
ishlatish bilan ajralib turdi. Ushbu bosqichda logistika vazifalarini aniqlash 
jarayoni, ushbu vazifalarni amalga oshirish bilan bog'liq bo'lgan xarajatlarni 
nazorat qilish va tahlil qilish avval ularni logistika boshqaruvi nuqtai nazaridan 
tushuntirishga qaratilgan
58

Ikkinchi bosqich (1970-yillarning boshida - 1980-yillarning o'rtalarida) 
korxona va xodimlar tashkiliy tuzilmalarining paydo bo'lishi bilan ajralib turadi. 
Hozirgi vaqtda umumiy logistika xarajatlari tushunchasi tug'iladi, korxonalarda 
logistikaning dastlabki bo'linmalari yaratiladi, prognozlashtirilgan ta'minot 
tizimlarini logistika tahlili o'tkaziladi. 
Uchinchi bosqichda (1980-yillarning o'rtalarida - 1990-yillarning 
boshlarida) logistika boshqaruvining funktsional yo'nalishlarini integratsiya qilish 
vazifalari qayta ko’rib chqildi. Logistik menejer-koordinatorlar paydo bo'ladi, 
dasturga yo'naltirilgan dizayn va matritsa tashkiliy tuzilmalari yaratiladi. Tashkiliy 
tuzilmalarning globallashuv jarayoni viloyatlarararo logistika alyanslari yaratishni 
va bitimlar tuzishni rag'batlantiradi. Bu esa logistika boshqaruvida o'zgarishlar 
talab qiladi.
Markaz integratsiyalashgan logistika tizimlarida ko'pgina logistika 
vositachilarining harakatlarini muvofiqlashtirish uchun olinadi. Oddiy chiziqli - 
funktsional tuzilmalardan moddiy oqimning tashkiliy shakllari murakkab tarmoq 
tuzilmalariga aylanadi. Tarmoq tuzilmalarida moddiy oqimlarni boshqarish logistik 
boshqaruvi bir-biri bilan barqaror, uzoq muddatli munosabatlarga ega bo'lgan va 
ta'minot zanjirining elementlari bo'lgan sherik firmalarning tranzaktsiyalarini 
ehtiyotkorlik bilan hisobga olishga asoslangan. Ushbu elementlarning logistika 
58
И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 


68 
faoliyatini boshqarish mazmuni tranzaktsion xarajatlarni kamaytirish nuqtai 
nazaridan ko'rib chiqiladi.
Bu logistik ta'limda ishtirok etuvchi hamkorlar pozitsiyalarining 
yaqinlashuvi va kerak bo'lganda ularning sonini qisqartirish hamda biznes 
jarayonlarini qayta tashkil etish hisobiga amalga oshirilishi mumkin. Materiallar 
oqimini tashkil qilishning tarmoq shakllarini boshqarishning o'ziga xos xususiyati 
shundan iboratki, menejment shirkatlarning barcha zarur aktivlarini iste'mol 
qiymatini yaratish uchun foydalanishga yo'naltirilgan. 
"Logistika menejmenti" kontseptsiyasi odatda ettita logistika qoidalarini 
bajarish nuqtai nazaridan izohlanadi. Ushbu qoidalarning mazmuni quyidagicha: 
istalgan mahsulotni kerakli miqdordagi mavjudligini va belgilangan sifatni aniq 
joyda taniqli iste'molchilar uchun belgilangan vaqtda belgilangan narxda 
ta'minlash. Boshqacha qilib aytganda, logistika tizimidagi moddiy oqimni bunday 
tashkil etish va boshqarish, bozorda tizimning uzoq muddatli raqobatbardosh 
ustunligiga erishish uchun asos sifatida moddiy, moliyaviy, axborot va xizmat 
oqimlarini umumiy boshqarish imkonini beradi deb taxmin qilinadi.
A.P. Dolgov, V.K. Kozlov va S.A. Uvarov logistik boshqaruvning o'ziga 
xosligini turli xil boshqaruvning barcha funktsional zonalari bilan bog'liq holda 
ajratadi: "strategik va taktik maqsadlar va vazifalar uchun, moddiy resurslarni 
xarid qilish, tayyor mahsulotni ishlab chiqarish va marketingni boshqarish sohasida 
barcha funktsional boshqaruv sohalari (investitsiyalar, innovatsiyalar, axborot, 
ishlab chiqarish, moliyaviy, kadrlar)." V.I. Sergeev biznes tashkiloti eng muhim 
sohalaridagi munosabatlar logistika boshqarish mohiyatini ko'radi. Logistika 
boshqarish tushunchasi, bu ikki fundamental "xarakterlaydi: kompaniyani logistik 
boshqarish birinchi ma'noda micrologistika tizimi shakllangan maqsadlarga 
erishish uchun boshlang'ich va murakkab logistika faoliyati uchun asosiy 
boshqaruv vazifalarini (tashkilot, rejalashtirish, boshqarish, muvofiqlashtirish, 
monitoring, ro'yxatga olish va tahlil qilish) sinergiyalar bo'ladi . Ikkinchi ma'noda, 
logistik boshqarish-kompaniya va logistika tizimining tashkiliy darajadagi 
boshqarish ierarxik uning roli tomonidan yuqori va o'rta boshqaruv xodimlariga 


69 
bo'linishi mumkin boshqaruv xodimlari, shuningdek, logistika xodimlar 
kompaniyaning quyi darajalari" hisoblanadi. 
Mikroiliqtisodiy savdo logistikasi tizimning individual yo'nalishidagi 
vazifalarni hal etishga va tizim uchun belgilangan maqsadlarni amalga oshirish 
uchun iqtisodiy oqimlar boshqaruv vazifalarini muvofiqlashtirishga qaratilgan. 
Ushbu jarayonlarning amalga oshirilishi ishtirokchilar o'rtasida funktsional 
majburiyatlarni maqbul taqsimlash, javobgarlik o'lchovlarini belgilash, tartibga 
solish va boshqaruv organlari va ishchi xodimlar o'rtasidagi o'zaro munosabatlar 
shakllarini yaratish orqali sodir bo'ladi
59

Bunday tuzilmani boshqarishning asosiy tushunchalari quyidagilardan 
iborat: elementlar, ulanishlar (munosabatlar), darajalar, kuchlar. Tizimdagi 
boshqaruv elementlari va darajalarining ko'payishi boshqaruv qarorlarini qabul 
qilish uchun zarur bo'lgan shart-sharoitlarni murakkablashtiradi. Logistika tizimi 
miqyosi uning tizimsini va uning ta'sis ob'ektlarining sonini belgilaydi.
Materiallar oqimni (zanjir, tarmoq, kanal, veb) tashkiliy shakli nima 
bo'lishidan qat'iy nazar, logistika printsiplari kuzatilsa, u tizim sifatida qaraladi. 
Bunday tizimni boshqarish quyidagilarni o'z ichiga oladi: maqsadni shakllantirish 
va unga erishish yo'llarini aniqlash; muayyan traektoriyalarda moddiy oqimni 
tartibga solish jarayonlari orqali saqlash. Shu bilan birga, bunday tuzilmalarning 
samaradorligini baholash bo'yicha metodologik masalalar hal qilinmay qolmoqda, 
bir xil tashkiliy shakldagi material oqimlaridan ikkinchisiga o'tish qanday kechishi 
va oqim konfiguratsiyasi boshqaruvi mexanizmi qanday bo'lishi kerak, qanday 
qilib sheriklikni rag'batlantirish tizimini to'g'ri shakllantirish kerakligi aniq emas. 
Materiallar oqimining har bir tashkiliy shakli - zanjir, tarmoq, kanal, veb-sayt 
raqobatdoshligi muammosi ochiq qolmoqda. 
Biroq, logistika tizimi sub'ektlari uchun ma'muriy sxemani boshqaruv 
qarorining qaror qabul qilish mexanizmiga emas, balki boshqaruvning kelishilgan 
qarorini qabul qilish natijasida tashkil etiladigan tizim elementlarining o'zaro ta'siri 
59
Аникин Б.А., Тяпухин А.П. Коммерческая логистика: Учеб. М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2005.-432 с. 


70 
tartibi bilan birlashtirish kerak. Bu holatda logistika tizimlarida funktsional, 
idoralararo va hududlararo boshqaruv qarorlarining roli ortib bormoqda. 
Boshqaruv faoliyatining asosiy maqsadi tizimning aloqalaridagi aloqa nuqtalariga 
va ushbu ulanishning mustahkamligini oshirishga yo'naltiriladi. Shu munosabat 
bilan, marketing vositalaridan foydalanish samarador hisoblanadi. Ta'minot 
tizimlarida logistika va marketing faoliyatini o'zaro yaqinlashtirish va o'zaro 
almashish zamonaviy marketing konsepsiyalarida aks ettirilgan: Vositachilik 
marketingi iste'molchilar va kompaniyaning boshqa sheriklari bilan mustahkam, 
to'la huquqli munosabatlarni yaratish, qo'llab-quvvatlash va kengaytirish 
jarayonidir. Bu logistika tizimlarini boshqarishda biznes sheriklari bilan uzoq 
muddatli aloqalarni o'rnatish uchun marketing usullariga muhim o'rin 
ajratilganligini tushuntiradi. Evropa tadqiqotchilari tomonidan taklif qilingan ta'sir 
o'tkazishning marketing usuli (IMP loyihasi - Industrial Marketing and Purchasing, 
1990) quyidagi talablarga asoslanadi:
60
a) xaridorlar va sotuvchilar o'zaro ishlash jarayonida faol va teng 
ishtirokchilar; 
b) xaridorlar va sotuvchilar o'rtasidagi munosabatlar uzoq muddatli, yaqin 
va kompaniyalar va kompaniyalar ichidagi o'zaro munosabatlar jarayonlarining 
majmuini o'z ichiga oladi; 
v) kompaniyalar o'rtasidagi aloqalar sheriklarning bir-biriga bo'lgan roli 
yoki majburiyatlari to'plamiga qisqartiriladi. Ushbu munosabatlar qarama-qarshlik, 
ishonch va hamkorlik bilan birga amalga oshriladi; 
g) yaqin munosabatlar ta'minot sohasida uzoq muddatli iqtisodiy aloqalar 
bilan emas, balki yagona yirik operatsiyalarda, shuningdek birgalikdagi 
harakatlarda yoki loyihalarda ishtirok etishda paydo bo'lishi mumkin. Ushbu usul 
firmalar o'rtasidagi aloqalarga qaratilgan bo'lib, ushbu kompaniyalar logistik 
ob'ektlar (zanjirlar, tarmoqlar, kanallar, tarmoqlar) sifatida integratsiyalashishi 
mumkin.
60
И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 


71 
a) modelni tashkil etuvchi korxonalarning (shaxslarning) xususiyatlarini 
tavsiflovchi o'zgaruvchilar (logistikada ularni ta'minot zanjiridagi aloqalar); 
b) o'zaro ta'sirning elementlari va jarayonlarini (tranzaktsiyalar, moddiy va 
o'zaro bog'liq oqimlar, iqtisodiy aloqalar, bitimlar) tavsiflovchi o'zgaruvchilar; 
c) o'zaro ta'sirning sodir bo'layotgan muhitini (iqtisodiy omillar, ilmiy va 
texnologik taraqqiyot, qonunchilik asoslari, logistika muhitini) tavsiflovchi 
o'zgaruvchilar; 
Markaziy (yoki markazlashtirilgan) boshqaruv tuzilmasi logistik tizim 
uchun eng muhim bo'lgan bir nechta aktivlarni nazorat qiladi, bu esa u yoki boshqa 
sohada uning raqobatbardoshligini belgilaydi. Ishbilarmon hamkorlar (etkazib 
beruvchilar, vositachilar) bilan barqaror va doimiy hamkorlik avtomobil sanoatiga 
xosdir. Misol uchun, Chrysler, BMW, Toyota kompaniyalari ta'minot zanjirida 
ularning narxi 70% dan ortiqroq bo'lgan qismiga ehtiyot qismlar va yordamchi 
materiallar xarid qilishadi. Tizimning asosiy nazorat markazining nazorati ostida 
barcha sub'ektlar uchun muhim bo'lgan asosiy faoliyatlar qoladi: yangi ishlab 
chiqarish 
materiallarini 
ishlab 
chiqarish; 
innovatsion 
ishlab 
chiqarish 
texnologiyalari; elektronika va fundamental tadqiqotlar. Bunday ta'minot 
tizimlarining afzalliklari quyidagi omillar bilan ta'minlanadi: logistika tizimining 
barqarorligi va yaxlitligi; harakatlarning muvofiqligi; innovatsiyalarni joriy qilish 
va barcha elementlarning qat'iy yo'naltirilganligi - umumiy maqsadlarga erishish 
bo'yicha yo'nalishlarga bog'liq
61
.
Logistika tuzilmasining barqarorligi va yaxlitligi tarmoqdagi sheriklarning 
yaqin o'zaro munosabatiga bog'liq. Misol uchun, etkazib beruvchilar xaridorga 
(markazlashtirilgan kompaniya) bog'liq; vositachilar ham fokus-firma va 
markazlashgan kompaniyaning o'ziga bog'liqdir - barcha elementlarning ishlashiga 
bog'liqdir. Ushbu turdagi ichki korporativ tarmoqlar, avvalambor, tadbirkorlikka 
katta hajmdagi kapital qo'yilmalarni talab qiluvchi etuk sanoat tarmoqlariga xosdir. 
Biroq, bu tarmoqlar, barcha afzalliklari bilan faol bo’lmagan, minimal 
moslashuvchanlikka ega, o'z faoliyatini tezda qayta yo'naltira olmaydi va moddiy 
61
F.E.Xo’jaev, D.M.Po’latxo’jaeva «Bojxona logistikasi» o’quv qo’llanma TDIU 2016


72 
oqimni qayta tashkil etishga qodir emas. Ba'zi hollarda markazlashtiruvchi 
kompaniya o'z aktivlarining katta qismini tizimdan oladi va faqat axborot va 
mablag’ oqimlarini nazorat qiladi. Zarur bo'lganda uning hamkorlarini o'zgartirishi 
mumkin. Ta'minot tizimi nafaqat markaziy markazlashgan kompaniyaning 
to'g'ridan-to'g'ri hamkorlari, balki logistika tizimidagi ishtirokchilar faoliyatini 
tartibga solish to'g'ridan-to'g'ri nazorat qilish amaliyoti bilan amalga oshirilishi 
mumkin (rejalashtirilgan vazifa, har qanday harakatni taqiqlash). Element 
aloqalarining mahalliy manfaatlari bir vaqtning o'zida hisobga olinmaydi (aslida, 
bu ta'sir keng ma'noda o'z manfaatlariga va tizim ishtirokchilarining manfaatlariga 
xizmat qiladi). Ehtimol, bilvosita, iqtisodiy, boshqaruv ta'siri barcha 
ishtirokchilarni tizimning istalgan hatti-harakatiga qiziqtiradigan rag'batlantiruvchi 
shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Shu maqsadda markazlashtiruvchi 
kompaniya tuzilmaviy birliklar (tizim elementlari) uchun tegishli me'yorlar, 
ularning faoliyatini tartibga soladi, biznes-jarayonlarning yagona standartlari ishlab 
chiqadi va boshqalar. 
Demak, mustaqil ob'ekt sifatida har qanday tizimli shakllanish va logistika 
tizimining bir elementi kabi ta'lim bir xil emas. O'zaro aloqalar va o'zaro 
bog'lanishning har qanday ta'siri qo'shimcha (qo'shilgan) ta'siri sifatida amalga 
oshiradi. Bu qo'shimcha faoliyat kuchlari birlashuvi natijasida paydo bo'ladi. Bu 
tizimning maqsadli manfaatlarini amalga oshiradi. Fokus-kompaniyalarning keng 
miqyosli boshqaruv qarorlari faqat butun tizimda mavjud bo'lgan favqulotda 
xususiyatlarga ega bo'lishi kerak. 
Tarmoq ta'minot zanjirida hamkorlarning o'zaro ta'siri ham mintaqaviy, 
ham sanoat bozori chegaralaridan oshib ketishi mumkin va turli tuzilmalarning 
ko'p tarmoqli va mintaqalararo tuzilmalariga kengaytirilishi mumkin. Bunday 
holda, biz superkompleks tizimlar va mega loyihalari sohasiga dahldormiz. Bunday 
tuzilmalar klaster tushunchasi bilan birlashtirilgan. Klaster shakllanishi 
superkompleks tizimlarga mos keladi.
62
Ular turli xil tuzilmalarning 
62
Ш.А.Бутаев, Қ.М.Сидиқназаров, А.С.Мурадов, А.Ў.Қўзиев. «Логистика” (Етказиб бериш занжирида оқимларини бошқариш). 
“EXTREMUM-PRESS” нашриёти. Тошкент 2012 


73 
multidisipliner, tarmoqlararo komplekslari bo'lib, unda nafaqat rasmiy, balki 
norasmiy munosabatlar ham qo'llaniladi. Klasterning yana bir xarakterli xususiyati 
shundaki, u sinergiya ta'sirini yaratadi, chunki u faoliyatlar orasida yaqinroq 
munosabat bo'ladi. Tashkilotning shakllari, shu jumladan, sinergik ta'sirga sabab 
bo'ladigan tuzilmalar birinchi marta A.T. Bogdanov tomonidan "Tektologiya" da 
(1913 y.), xususan, "faoliyat majmuasi" tushunchasini tasvirlab berayotganda 
tasvirlangan. 
Ta'minot tizimiga kelsak, klasterlarning shakllantirilishi tizimning 
elementlarini bir-biriga bog'liqligini mustahkamlash va maqsadli bozor tovarlari 
umumiyligi asosida moddiy oqimning barqaror tashqi va o'z-o'zini boshqaruvchi 
vertikal va gorizontal integratsiyasi tufayli kuchayadi.
Muayyan klasterni tashkil etuvchi tarmoqlarning (mintaqalarning) birida 
davlatning yomonlashishi yoki takomillashtirilishi, global logistika tizimining 
barcha boshqa elementlarida aks ettirilgan. Ta'kidlash joizki, kontseptual 
pozitsiyalardan guruhlar xo'jalik sub'ektlarining birlashtirilgan maxsus shakli 
bo'lib, umumiy sinergetik ta'sirni qo'lga kiritish uchun asoslantirilgan, qonuniy 
jihatdan shartli ifoda mavjud bo'lmagan ko'p tarmoqli, mintaqalararo birlashma 
hisoblanadi. Klaster yondashuvi yirik logistik tashkilotlarning boshqaruv 
xususiyatlarini aniqlashga yordam beradi (masalan, tarmoqlar). 
P. Monge va J. Falk 1990-yillarning oxirlaridagi tekshirishlarida global 
tarmoq tashkilotlarining murakkab infratuzilmasi va axborot texnologiyalari va 
ularning tuzilishi va boshqaruv usullarida o'ziga xos o'zgarishlarning mavjudligini 
aniqladi. Ular ichki korporativ tarmoqlar orasidagi farqlarni va quyidagilarni 
aniqladilar: 
1) g'ildirak kabi ko'rinadigan tarmoqlar - ularning barcha filiallari bilan 
mustahkam bog'langan yagona markaz mavjudligi; 
2) ko'p tarmoqli soxalar - ularni bir nechta markaziy periferik boshqaruv 
tugunlari mavjud; 


74 
3) g'ildirak shaklidagi global tarmoqlar shtab-kvartiralar, milliy tarmoqlar 
va shu kabilar. 
P. Monge va J. Falk, keng tarqalgan qismlari va nazorat qilishning 
markaziy yadrosini hisobga olgan holda, ushbu turdagi tarmoqlarning 
harakatlanishining yo'qligiga e'tibor qaratdi. Ammo bunday tarmoqlarda material 
oqimining konfiguratsiyasini aniqlaydigan katta miqdordagi operatsiyalarni 
muvofiqlashtiradigan yagona aloqa liniyasining mavjudligi strategik jihatdan 
muhim ma'lumotlar bog'ning markaziy qismida to'planadi.
J. Kinn va R. Reich, bu turdagi tarmoqni "kobelga o'xshash tashkilotlar" 
deb atashdi, chunki ular tarqalgan pikler va markaziy ierarxiya uchun minimal 
qo'llab-quvvatlashning mavjudligi, bu erda asosiy farq alohida markazlar orasidagi 
ko'plab munosabatlarning murakkab tuzilmasini yaratishdir.Logistika veb-
saytining xususiyatlarini aniqlaylik. Spider veb-modemlari, kontaktli shaxslar, 
global va ko'p tarmoqli tashkilotlar tashqi aloqalar murakkab tizimiga jalb 
qilingan. Tashkilot chegaralaridan o'tadigan ushbu tashqi aloqalar tizimi ichki 
tashkilot sifatida tasniflanmagan munosabatlarga bog'liq bo'lgan, ammo bozor 
tijorat operatsiyalari bilan bog'liq bo'lmagan munosabatlarga bog'liqligini 
ko'rsatadi. Bunday moddiy oqimlarning konfiguratsiyasi axborot va kompyuter va 
telekommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi bilan bir vaqtda birgalikda 
ishlashga va tarmoqdagi o'zaro bog'liq faoliyatni muvofiqlashtirishga imkon 
beradi. Bunday tarmoqlardagi tashkilotlar o'rtasidagi aloqalarning zichligi, ya'ni 
ular bir-birlari bilan aloqalarining mustahkamligi markaziy tashkilotlarning 
faoliyatiga katta ta'sir ko'rsatadi. Tashkilotlar o'rtasidagi munosabatlar tabiati 
logistika tizimidagi axborot oqimlarining funktsional holatiga ta'sir qiladi: 
a) mutlaqo ittifoqlarni shakllantirish uchun sharoitlar yaratiladi; 
b) odatda material oqimiga hamroh bo'ladigan axborot oqimi mustaqil 
oqimga aylanadi; 
c) raqobat sohasiga kirish uchun o'tish kerak bo'lgan to'siqlarga yana bir 
e’tibor beriladi. Ular tarmoq effektining qiymatini qo'lga kiritadilar. Logistika 
tarmog'ining barqarorligi umumiy axborot resurslarining mavjudligi bilan bog'liq. 


75 
Uning chegaralari tarmoq axborot resurslariga ega bo'lgan kompaniyalar 
tomonidan shakllantiriladi. Veb-saytga kirish yoki undan chiqish juda qiyin. Veb-
tarmoq orqali kompaniyaning chiqishi uning o'limiga olib kelishi mumkin
63

Veb-tarmoqlardagi boshqaruvni markazlashtirish darajasi odatdagidan 
yuqori. Bu erda etakchi barcha sho'ba kompaniyalari rivojlanish strategiyasini 
belgilovchi asosiy kompaniya hisoblanadi. Bir qator hollarda bosh-kompaniyaning 
roli koordinatsiya markazida birlashtirilgan korxonalar guruhi tomonidan amalga 
oshiriladi. 
Boshqarishning 
asosiy 
printsipi 

markaziylashtirish 
va 
markazsizlashtirishning optimal kombinatsiyasi bo'lib, u markaz va atrof-muhit 
o'rtasidagi vazifalar va kuchlarni taqsimlashda namoyon bo'ladi. Miqdoriy 
qonuniyatni hisobga olish kerak - ortiqcha markazlashuv tizimni tashkil etishish 
iqtisodiy samarfdorlikni kamayishiga olib kelishi mumkin. Ularning zaifligi 
rivojlanish yoki yo'q qilish jarayoni boshlanganda va logistika tizimining statik 
holati dinamik ravishda o'zgartirilganda namoyon bo'ladi. 
Ijtimoiy tizimlarda va logistika tizimlarida harakatlanish, ta'sir kuchlarining 
nisbati teng bo'lmasa va ijobiy yoki salbiy faoliyatlar ustunlik qilganda ro'y beradi. 
Shuning uchun logistika sinergiyalari ijobiy va salbiy bo'lishi mumkin. Ijodiy 
jarayonlar ijobiy faoliyatning ustunligidan kelib chiqadi. Bu holatda biz logistika 
sinergiyalarining ijobiy natijalari haqida gaplashamiz. Salbiy faoliyatning ustunligi 
salbiy logistika sinergiyasini keltirib chiqaradi, bu tizimning yo'qolib ketishiga olib 
keladi. Logistika sinergetik ta'siri ijobiy faoliyatni yanada yaxshi kombinatsiyalash 
natijasida paydo bo'ladi. Ya'ni, tizimning iqtisodiy jihatdan uyg'unlashuviga 
erishilmasdan, ahloqiy va ahloqiy jihatdan ham tarkibiy jihatdan tashkiliy jihatdan 
rivojlangan bo’lishi mumkin. 
Markaz tizimining ahvoliga tushish "markaziy kompleks bilan periferik 
element o'rtasida tizimli qarama-qarshiliklarni to'plash" imkonini beradi. Buning 
sababi shundaki, "tashkilotchilar yoki raxbarlar, ijrochilar yoki ularning sub'ektlari 
o'rtasida psixologik farqlar bor: ularning o'zaro tushunilishi to'liqsiz bo'lib, 
63
И.Д.Афанасенко, В.В.Борисова "Коммерческая логистика" учебник. изд.Питер-2012 г 


76 
keyinchalik uni qisqartirish tendentsiyasi tobora kuchayib bormoqda". Bu insoniy 
munosabatlar tushunchasining asosidir. Ushbu kontseptsiyaning boshlang'ich 
nuqtasi xodimlarning hatti-harakatlari iqtisodiy sabablar bilan emas, balki mablag’ 
bilan qisman yoki bilvosita qoniqish bilan bog'liq bo'lgan ehtiyojlar bilan 
belgilanadigan bo'ldi. Agar ushbu ehtiyojlar hisobga olinadigan bo'lsa, iqtisodiy 
tuzilma 
qo'shimcha, 
iqtisodiy 
bo'lmagan 
rivojlanish 
manbasini 
oladi. 
Mamlakatimizda bunday yondashuv 1970-1980 yillardagi mehnat tashkiloti 
brigadasi shaklida, Yaponiyada esa - sifatli doiralarda (1960-yillardan beri) amalga 
oshirildi.
Logistika tizimi tashkiliy shakllari va oshirish murakkabligi birinchi o'ringa 
olib atrof-muhitga moslashish va hisobga olish tizimini ehtiyojlarini hisobga olgan 
holda, uning qobiliyatini o'rganib chiqish kerak, uning mazmunini o'zgartirish 
lozim. Har qanday tizim o'zboshimchalik bilan skelet va egiluvchanlik qismlarga 
bo'linishi mumkin. A.A. Bogdanov, ichki ziddiyatlar tizimlarini o'rganib, kuchli 
asoratlari tuzilgan va assimilyatsiya qilish tashkiloti moslashuvchanlik va yuqori 
darajasiga ega tizimining egiluvchanlik qismlarida sodir bo'ladi. Skelet qismida 
assimilyatsiya kamroq bo'ladi va uning rivojlanishida egiluvchanlik qismdan 
orqada qoladi. Bu tizim muvozanatining buzilishiga olib keladi. "Skelet" 
egiluvchanlik qismini o'z shaklida saqlab qolishga va shu tariqa "o'sishini 
kechiktirishga" harakat qiladi va uning rivojlanishini cheklaydi. Elastiklik tizimiga 
asoslangan tashkiliy taraqqiyot tashkilot shakllarining murakkablashishiga olib 
keladi, chunki ular yangi, o'zgaruvchan sharoitlarga moslashishadi. Tashkiliy 
shakldagi murakkablik, o'z navbatida, elastiklik tizimini rivojlantirish uchun 
qulaydir, chunki u kombinatsiyalarning boyligini oshiradi.
Biznеs-jarayonlarga nisbatan to’liq mikrologistika istе`molchi tovarga 
(хizmatga) buyurtma bеrgan paytdan boshlab to uni olgan (хarid qilgan) paytgacha 
bo’lgan vaqt jarayonlarini qamrab oladi. Bojхona mikrologistikasida jarayon 
manfaatdor shaхslar va bojхona organlari tomonidan tovarlarni bojхona hududiga 
olib kirgan paytdan to ularni bojхona rеjimi ostida joylashtirish paytigacha bo’lgan 
vaqtda amalga oshiriladigan barcha opеratsiyalarni qamrab oladi. Logistika 


77 
jarayoni davom etishini optimallash bojхona logistikasida eng muhim muammo 
hisoblanadi. Uni hal qilish uchun turli хildagi zamonaviy logistika kontsеptsiyalari 
foydalaniladi. Jahon amaliyotida «aniq muddatida», «ehtiyojlar/rеsurslarni 
rеjalashtirish», «tеjamkor ishlab chiqarish», «talabga javob bеrish» kabi 
kontsеptsiyalar eng ko’p tarqalgan. 

Yüklə 1,64 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   15   16   17   18   19   20   21   22   ...   63




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin