O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
Yo‘ldoshev N.Q. Rashidov J.X.
“MENEJMENTNING TADQIQOT USULLARI”
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vaziriligi tomonidan oliy
ta’lim muassasalari 5А230201-«Menejment» (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha)
magistratura mutaxassisligi talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan
Toshkent – 2020
2
Yo‘ldoshev N.Q. Rashidov J.X. “Menejmentning tadqiqot usullari”
(Darslik)-T.: TDIU 2020. 163 bet.
Darslik
5А230201-«Menejment» (tarmoqlar va sohalar bo‘yicha)
magistratura mutaxassisligi talabalariga mo‘ljallangan. Darslikda boshqaruvni
rivojlantirishda tadqiqotlarning o‘rni, menejment tadqiqotlarida umumilmiy va
rasmiy-mantiqiy usullar, boshqaruv vaziyatlarini tadqiq etish metodologiyasi,
menejmentda aniq (maxsus) tadqiqot usullari,
menejmentda tadqiqotlarni
rejalashtirish va tashkil etish hamda menejmentda tadqiqotlarning samaradorligi
masalalari yoritilgan.
Taqrizchilar:
A.Q.Tulaboev -TIQXMMI “Menejment” kafedrasi mudiri, PhD
D.T.Yusupova -Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «Menejment»
kafedrasi dotsenti, i.f.n.
3
Kirish
Xo‘jalik yuritishning bozor mexanizmini shakllanishi, korxonalar va
tashkilotlar faoliyatini boshqarishning prinsipial jihatdan yangi vazifalarini hal
etishni talab qiluvchi chuqur ijtimoiy-iqtisodiy va tashkiliy o‘zgartirishlarni
asoslab berdi. Boshqaruvning diqqat markaziga o‘zgarib borayotgan tashqi
muhitda korxonaning moslashuv va o‘z-o‘zini tashkillashtirish jarayonlari
qo‘yilmoqda. Bunda, boshqaruv jarayonining o‘z xarakteri o‘zgarmoqda. U
tobora ko‘proq ijodiy, kreativ xarakterga ega bo‘lmoqda. Mazkur sharoitlarda
korxona faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirish uning faoliyatini chuqur
bilishga asoslangan bo‘lishi zarurki, bu boshqaruv jarayoni va tizimini har
tomonlama tadqiq etishni taqozo qiladi. Tadqiqot menejmentning muhim tarkibiy
qismini ifodalaydi. Chunki tadqiqotlarni amalga oshirmasdan korxonani samarali
boshqarib bo‘lmaydi. Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish – boshqaruvni, doimiy
ravishda o‘zgarib turuvchi tashqi va ichki sharoitlarga muvofiq rivojlantirish va
takomillashtirishga qaratilgan faoliyat turidir.
Boshqaruv tizimlarini tadqiq etish – zamonaviy menejmentning eng dolzarb
hamda istiqbolli yo‘nalishlaridan biridir. Tadqiqotlar avval ham tayanch
tushunchalardan biri va biznes natijalarini aniqlagan bo‘lsada, menejmentda
boshqaruv tizimining rivojlanish va takomillashish dinamikasini tadqiq etish –
yangi hodisadir.
Zamonaviy menejmentda tadqiqot muvaffaqiyatning bosh omili, ilmiy tilda
ifodalanganda esa – boshqaruv samaradorligini oshirishning bosh omili bo‘lib
hisoblanadi.
Tadqiqotlar qaerda zaxiralar mavjudligini va rivojlanishga nima to‘sqinlik
qilayotganini, nimadan xavfsirash va nimani qo‘llab-quvvatlash zarurligini
ko‘rish imkonini beradi.
“Menejmentning tadqiqot usullari” fanini o‘rganish maqsadlari –boshqaruv
tizimini tadqiq etish sohasidagi nazariy va amaliy ko‘nikmalarni taqdim etish,
talabada va tinglovchida ijodiy qobiliyatlarni, istiqbolli fikrlashni, tadqiqotchilik
4
faoliyatiga qiziqishni uyg‘otish va rivojlantirish, boshqaruvga ilmiy va novatorlik
yondashuvini motivatsiyalash, shuningdek boshqaruvni amaliy tadqiq etish,
kelajakni oldindan ko‘ra bilish va anglashga tayangan holda mavjud vaziyatlarni
tahlil qilish bo‘yicha bilimlar va ko‘nikmalarni berishdan iboratdir.
Ishlab chiqarish va jamiyatning, texnologiya va insonning o‘z rivojlanish
xususiyatlari va shart-sharoitlarini aks ettiruvchi zamonaviy boshqaruv yana va
yana tobora ko‘proq darajada tadqiqot yondashuviga ehtiyoj sezmoqda. Bunday
yondashuvni qo‘llash boshqaruvning dinamik va istiqbolli bo‘lishiga, uning
innovatsion salohiyatining o‘sishiga va boshqaruv qarorlarini qabul qilishda kasb
mahoratining oshishiga, boshqaruvning ilmiy bo‘lishiga ko‘maklashadi.
Boshqaruvni rivojlantirish jarayonlarida yangi realliklar va yangi ehtiyojlar
vujudga kelmoqdaki, ular muayyan tarzda boshqaruv mazmunida ham aks
etmoqda.
Bugungi
kunda
tadqiqot
funksiyasi
boshqaruvning
asosiy
funksiyalaridan biriga aylanmoqda. U boshqaruvning o‘sib borayotgan
dinamikligi va diversifikatsiya
qilinishining oqibati, inqirozga qarshi
boshqaruvning, boshqaruvda kasbiy mahoratning o‘rni va ahamiyatini
oshirishning muhim omili bo‘lib hisoblanadi.
Zamonaviy boshqaruvda tadqiqotchilik faoliyati menejer ish vaqtining va
kuchining kamida 30 foizini tashkil qilishi kerak. Agar u muvaffaqiyatga erishsa,
u nima uchun bunga erishganligini va buni qanday qilib mustahkamlash
mumkinligini tushunishi zarur. Agar uning qarorlari omad keltirmasa,
omadsizlikning asl sabablarini ko‘ra olishi lozim. U buni tushunishi, nafaqat
intuitiv, balki tadqiqotning ilmiy apparati yordamida asosli tarzda ko‘ra olishi
zarur.
Kelgusida iqtisodiyotni innovatsion rivojlantirish sharoitida korxonalarda
tadqiqotchilik faoliyatining ulushi o‘sib boraveradi. Bugungi kunda boshqaruvda
oddiy echimlar mavjud emas, boshqaruv sharoitlari qiyinlashib ketmoqda, inson
o‘zining ijtimoiy-psixologik tavsiflarida murakkablashib bormoqda. Hozirgi
vaqtda faqat tajriba va intuitsiyaga (ichki sezgiga), sog‘lom fikr yoki rasman
5
o‘zlashtirilgan bilimlarga tayangan holda qarorlar qabul qilish imkonsiz. Inson
faoliyatining samaradorligiga oid vaziyatlarni, muammolarni, shart-sharoitlarni,
omillarni tadqiq qilish zarur, echimlar variantlarining o‘sib borayotgan turli-
tumanligi va soni orasidan ularning asoslangan tanlovini amalga oshirish kerak.
Har bir firma doimiy rivojlanishda bo‘ladi. Uning rivoji – bu bir-birining
ortidan keluvchi ko‘plab muammolar bo‘lib, ularni hal qilish va hal qilganda ham
o‘z vaqtida hal qilish zarur. Ko‘pchilik vaziyatlar va muammolar to‘satdan paydo
bo‘ladi, keskin namoyon bo‘ladi va o‘ylab o‘tirishga vaqt qoldirmaydi. Ularni o‘z
vaqtida hal qilmaslik yoki umuman hal qilmaslik inqirozga, balki hatto halokatga
ham olib kelishi mumkin. Zamonaviy boshqaruvda oldindan ko‘ra bilish,
bashorat qilish tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda. Hozirgi vaqtda joriy
hodisalarning kelajagini faqat ichki sezgiga yoki oddiy ekstrapolyasiyaga
asoslanib bashorat qilish umuman aqlga sig‘maydi. Davr shunday, iqtisodiyot
rivojlanishining umumiy tendensiyalari shunday tavsiflanmoqda. Kelajakni, faqat
hozirgi zamonning barcha, kichik va katta tendensiyalarini yaqqol his etish va
chuqur tushunishga tayangan holda ko‘ra olish mumkin. Tadqiqotsiz omadli va
ishonchli
prognozlarga
erishib
bo‘lmaydi. Boshqaruvni tadqiq etish
boshqaruvning o‘ziga tadqiqotchilik ruhini beradi, va demak, uni samarali,
barqaror, yashashga qodir, istalgan o‘zgarishlarga moslashuvchan bo‘lishiga ham
olib keladi.
Tadqiqot – bu nafaqat zamonaviy menejmentning funksiyasi, balki butun
boshqaruv
tizimining
faoliyat
yuritish
uslubi,
xodimlar
faoliyatini
tashkillashtirishning muayyan turkumidir.
Zamonaviy menejer an’anaviy ma’nodagi ilmiy xodim bo‘lishi kerak emas,
lekin u tadqiqotchilik faoliyatining asosiy usullarini egallagan bo‘lishi va uni
boshqaruv samaradorligini oshirishning yangi omillarini izlashda tashkil qila
olishi kerak.
Shunday qilib, hozirgi kunda tadqiqot boshqaruvning asosiy funksiyalaridan
biri sifatida, boshqaruvga, boshqaruv qarorlarining sifatini ta’minlovchi
6
yondashuv sifatida, va boshqaruvni takomillashtirish vositasi (kasbiy bilimdonlik,
innovatsionlik, motivatsiyalash va boshqalar) sifatida yuzaga chiqadi.
Boshqaruvni tadqiq qilish kasbiy tafakkurni rivojlantirishning ijobiy
tendensiyasini aks ettiradi. Ijodkorliksiz kasbiy bilimdonlik bo‘lishi mumkin
emas, tadqiqotsiz ijodkorlik bo‘lishi mumkin emas, tadqiqotning o‘zi esa uning
yo‘llari, usullari, yondashuvlarini o‘zlashtirishsiz bo‘lishi mumkin emas.
Tadqiqotning asosiy komponentlari – maqsadlar va vazifalarning qo‘yilishi;
mavjud axborotning, hal qilish sharoitlari va usullarining dastlabki tahlili;
boshlang‘ich gipotezalarni ifodalash, eksperimentlarni rejalashtirish va
tashkillashtirish, eksperimentlarni o‘tkazish, olingan natijalarni tahlil qilish va
umumlashtirish; olingan dalillar asosida boshlang‘ich gipotezalarni tekshirish va
yangi dalillar va qonunlarni yakuniy ifodalash, tushuntirishlarni yoki ilmiy
bashoratlarni olish – bugungi kunda nafaqat nazariy fan uchun, balki boshqaruv
amaliyoti uchun ham dolzarb hisoblanadi.
Tadqiqotlar tahlilni o‘z ichiga oladi, biroq bu bilan cheklanib qolmaydi.
Tadqiqot o‘zida inson ijodkorligining ancha yuqori darajasini ifodalaydi. Turli
faoliyat sohalarida kasbiy bilimdonlikning rivojlanishi tadqiqotni ushbu faoliyat
amaliy samaradorligining qonuniy va tabiiy elementi sifatida tushunishga
etaklaydi.
Darslikda
boshqaruv jarayonida uchraydigan muammo va vaziyatlarni
anglash, paydo bo‘lishini aniqlash, ularning xususiyatlari va mazmunini ochib
berish, eng maqbul hal qilish yo‘llari va vositalari yoritilgan.
Dostları ilə paylaş: |