Menejmentning tadqiqot usullari

O‘rganilayotgan ob’ektning xarakteri bo‘yicha 
eksperimentlar 
iqtisodiy, 
sotsiologik, boshqaruv, huquqiy
va hokazo eksperimentlarga bo‘linadi.
 
Eksperimentlarning boshqa tasniflari ham mavjud. 
“Eksperiment” va “yangilik kiritish” tushunchalarini aynan bir xil deb qabul 
qilish maqsadga muvofiq emas. Ushbu tushunchalar o‘rtasida ko‘p umumiylik, 
biroq farqlar ham mavjud. 
Birinchidan, ular turli vazifalarga ega va ularning natijalari mustaqil ravishda, 
bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan holda baholanishi kerak. Eksperiment yangilik 
bo‘yicha xulosani ta’minlashi kerak. Yangilik kiritishning maqsadi esa biror-bir 
yangilikni kiritish va tarqatishdan iborat. Eksperimentning muvaffaqiyati yangilik 
kiritishning muvaffaqiyatsizligini anglatishi mumkin. 
Ikkinchidan, eksperimental yangilik kiritishdan uni ko‘paytirishga o‘tishda 
umumiy samaraning o‘sib borishida bir martalik samaralarning zaiflashishi 
ko‘rinib qoladi. 
Uchinchidan, 
eksperiment 
doirasida 
chaqirilayotgan 
o‘zgarishlarning 
prinsipial qaytariluvchanligi ta’minlangan bo‘lishi zarur. 
Vaziyatli yondashuvda tadqiqotlar mumkin va zarurdir. 

---

34 
Tadqiqotlar vaziyatni tavsiflash uchun kerakli materialni to‘plash va undan 
foydalanish uchun, shuningdek vaziyatni tahlil qilish natijalari bo‘yicha 
qo‘shimcha tadqiqotlar uchun, zaruratga qarab esa ishning istalgan bosqichida, 
masalan, muallif tomonidan o‘tkazilgan sotsiologik tadqiqotlar kabi o‘tkazilishi 
mumkin. 
Eksperiment – 
bu narsalar va hodisalarni, ularning sun’iy, lekin haqiqatga 
yaqin namoyon bo‘lish sharoitlarini yaratish orqali o‘rganishdir.
Eksperiment usuli 
qator bosqichlardan tashkil topgan. 
Birinchi bosqich – 
nazariy. Ushbu bosqichda tadqiqot muammosi shakllanadi, 
ob’ekt va predmet, eksperimental vazifalar va tadqiqot gipotezalari aniqlanadi. 
Predmetni aniqlashda tadqiqotning maqsadi va vazifalarini, tadqiqot ob’ektining 
asosiy tavsiflarini, tadqiqotning moddiy va vaqt imkoniyatlarini, masalaning 
nazariy ishlab chiqilganlik darajasini hisobga olish zarur. 
Ikkinchi bosqich – 
eksperimentni o‘tkazish dasturini, ya’ni unda 
eksperimentning barcha – vazifaning qo‘yilishidan to uni amaliy bajarilishigacha 
bo‘lgan tadbirlari ishlab chiqilgan hujjatni ishlab chiqish. Dasturning eng muhim 
unsurlari bo‘lib tadqiqot metodikasini ishlab chiqish va eksperimental vaziyatni 
yaratish rejasini tuzish hisoblanadi. 
Dasturda, ushbu eksperimentni o‘tkazish aynan qaysi boshqaruv yangiligini 
kiritish bilan bog‘langanligi– yangilik kiritishning maqsadga muvofiqligi va 
imkoniyatlari, uning ijobiy va salbiy oqibatlari to‘g‘risidagi gipotezalarning va 
hokazolarning asosnomalari yaqqol ko‘rsatilgan bo‘lishi zarur. So‘ngra 
eksperimental va nazorat ob’ektlarini, ularning basavlatligi, o‘ziga xosliklari va 
o‘zaro qiyoslana olishligi ko‘rsatilgan holda aniqlash zarur. Albatta 
eksperimentning barcha mas’ul tashkilotchilari aniq ko‘rsatilgan va ular orasida 
vazifalar taqsimlangan bo‘lishi zarur. 
Uchinchi bosqich
– eksperiment dasturini amalga oshirish. Ushbu 
bosqichning eng muhim bo‘g‘ini bo‘lib, eksperimental vaziyatni yaratish, bevosita 
eksperimentni o‘tkazish hisoblanadi. Eksperimental vaziyat o‘z tuzilishiga ko‘ra: 

---

35 
eksperiment sharoitlari, verbal va predmetli qo‘zg‘atuvchi omillar, faoliyatni 
tartibga solish yo‘riqnomasi, eksperimentchilarning mavjudligi, eksperiment 
qilinayotganlarning reaksiyalari bilan tavsiflanadi. SHu bosqichning o‘ziga mazkur 
eksperiment ssenariysini (o‘tkazish muddatlari, asosiy tadbirlar tartibi, yakunlash 
tadbirlari va h.k.) ishlab chiqish, vaqti-vaqti bilan eksperimental va nazorat 
ob’ektlaridagi muhim jarayonlarning boshlang‘ich, oraliq va yakuniy holatlarini 
baholab borish kiradi. 
To‘rtinchi bosqich – 
natijalarni tahlil qilish va baholash. Olingan natijalar, 
ko‘zda tutilayotgan maqsadga erishilganmi, tadqiqot gipotezasi tasdiqlanganmi 
yo‘qmi, shuni ko‘rsatadi. Biroq, eksperimentning asosiy natijalari bilan birga, 
keyingi tadqiqotlarda foydalanish mumkin bo‘lgan bir qator muhim va qiziqarli 
natijalarni ham olish mumkinligini hisobga olish zarur. Ushbu bosqich sinovdan 
o‘tkazilayotgan yangilikning keyingi taqdiri: dastlabki yangilik loyihasini 
o‘zgartirish, qo‘llash ko‘lami, kutilayotgan samara bo‘yicha xulosalar va 
tavsiyalarga ega bo‘lishi zarur. 
Ijtimoiy hayotning turli sohalaridagi, ayniqsa xalq xo‘jaligini boshqarishdagi 
zamonaviy amaliyot bugungi kundagi eng dolzarb vazifa – eksperimentni o‘tkazish 
jarayonida to‘g‘ri natijalarni olish yo‘llarini ishlab chiqish ekanligini ko‘rsatadi. 
To‘g‘ri natijalarni olish ko‘p jihatdan eksperimentni “toza” qo‘yilishiga 
bog‘liqdir. Eksperimentni o‘tkazish, tajriba ob’ektini muhitning ta’siridan tanish 
chegaralashni, xususan, korxona (tashkilot)ni ta’minlash yoki moliyalashda sun’iy 
imtiyozlarni olib tashlashni, shuningdek nazorat ob’ektlarini sinchiklab tanlab 
olishni talab qiladi. Ular, masalan, uch turda o‘tkazilishi mumkin: 1) tajriba 
o‘tkazilayotgan korxona bilan bir turdagi korxona (tarmoq, mahsulot, mintaqa, 
hajmi bo‘yicha) yangi ish sharoitlariga, uning iqtisodiy va tashkiliy muhitida hech 
qanday yaxshilanishlarsiz o‘tkaziladi; 2) xuddi shunday korxona, unda 
sinalayotgan yangilikni joriy etmagan holda imtiyozli eksperiment sharoitlariga 
qo‘yiladi; 3) bitta korxonaning o‘zida boshlang‘ich va eksperimentdan keyingi 

---

36 
holatlar o‘lchanadi. Barcha holatlarda natijalarni solishtirish eksperiment 
samaradorligini baholash imkoniyatini beradi. 
Ijtimoiy eksperimentni o‘tkazishda hisobga olinishi kerak bo‘lgan yana bir 
umumilmiy talab uni tashkil qilishga taalluqli. Tabiiy fanlarda tadqiqot 
apparatining uning ob’ekti va muhitiga ko‘rsatadigan buzg‘unchi ta’siri yaxshi 
ma’lum. Ijtimoiy tadqiqotlarda ham shunday samaralar qayd etilgan bo‘lib, bu 
“toza natijalarni” olishga to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqador. 
Muammo, ijtimoiy tadqiqot nazariyasi va metodikasida odatda, faqat 
psixologik to‘siqni engib o‘tishga, buning ustiga asosan kichik guruhlarda engib 
o‘tishga bog‘lanar edi. Masalan, eksperiment qatnashchilari u o‘tkazilayotganligini 
bilmasligi toza eksperimentni o‘tkazish sharti bo‘lib hisoblanar edi: eksperiment 
qatnashchilarining o‘z holatini “o‘ziga xos” deb anglashi nazorat qilib 
bo‘lmaydigan, boshqarib bo‘lmaydigan eksperimental o‘zgaruvchiga aylanishi va 
natijalarni buzilishiga olib kelishi mumkin. 
Ijtimoiy-iqtisodiy eksperimentni o‘tkazishda eksperimental vaziyatni yaratish, 
ob’ektni uning atrofidagi muhitdan puxta “ajratib qo‘yishni” talab qiladi. Bu 
ko‘pincha, sinovdan o‘tkazilayotgan g‘oya namoyish bo‘lish imkoniyatiga ega 
bo‘lishi uchun bevosita imtiyozlarni taqdim etishni anglatadi. Albatta, buning 
ketidan korxona faoliyati asosiy ko‘rsatkichlarining qo‘shimcha o‘sishi ro‘y 
beradi. Lekin, bu, eksperiment yakunlanganda eksperiment metodikasiga tegishli 
tobe nazorat qilinuvchi o‘zgaruvchini kiritish orqali haqiqiy natijani imtiyozlar 
ta’sirida kelib chiqqan natijadan ajratish zaruratini ham anglatadi. U masalan, 
eksperimental ob’ektning reaktivligi (tashqi ta’sirga javob berish qobiliyati) deb 
belgilanishi va ikkita parametr: 
psixologik reaksiya 
va
ikkinchi darajali 
qo‘shimcha o‘sish
bo‘yicha o‘lchanishi mumkin. SHunda natijani “tozalash” avval 
boshidanoq dasturlashtirilgan bo‘ladi. 
Intuitiv qidiruv tadqiqotda tobora ko‘proq ahamiyat kasb etmoqda.