{creativity -
inglizcha
ijodiy
) likni o‘rganishdan iborat. Ijodkorlikka rivojlanish-
ning asosiy mexanizmi sifatida (N.V.Kipiaki, A.M.Matyushkin,
Y.A.Ponomarev, I.N.Semenov va boshqalar) qaraladi va uning
o‘rganilishi M.S.Bemshteyn, V.S.Bibler, V.N.Shkin, O.K.Tixo-
mirov, E.G. Yudin va boshqalar nomi bilan bog‘Iiq.
Psixologik ijodkorlikning kreativlik deb nomlanuvchi yo‘nali-
shi ustida g‘arb olimlari: J.Gilford, S.Liding, V.Smit, D.Xalperik
va boshqalar izlanishlar olib borishgan. Chet el olimlarming krea
tivlik tushunchasi haqidagi izlanishlarini tahlil qilib va iimum-
lashtirib R.Xameni yozadi: «Kreativlik o‘zida yangicha yo‘sinda
amalga oshirilgan o‘zlashtirish to‘lqinini (Makkelif), yangicha
aloqadorliklami aniqlash (Kyubi), yangicha munosabatga kirishish
(Rodjers), yangiliklar (Lassuel), ongning yangicha e’tirozlariga
sabab bo‘luvchi faoliyatidir». Ko‘pchilik tadqiqotchilar kreativ
likni belgilashda shaxsning o‘ziga xosligi va xususiyatlariga e’tibor
qaratadilar. J.Gilfodning fikricha, kreativlik va ijodiy imkoniyat
qobiliyatlar va ijodiy tafakkurga ta’sir etuvchi omillar yig'indisi
sifatida namoyon bo‘ladi. E.Torrens kreativlikni yechimlami
topishda bilimlaming yetarli bo'lmasligi muammosi, qiyinchiliklar
qarshisidagi indentifikatsiya va taxminlaming shakllanishi,
yechimlaming topilish jarayoni deb qaraydi. (E.Torrens, 1996y.)
Ijtimoiy-psixologik va ijtimoiy-boshqaruv darajasida - ijod
korlik determinantlari borasida, jamoa ijodkorligini boshqarishda
tashkilotchilik muammosi, jamoaning fimksional-rolli differen-
siyasi yo‘nalishi bo‘yicha izlanishlar olib borilmoqda. Kreativlik
ijodiy tafakkuming yangi mahsuli yoki natijasi ekanligi yuzasidan
bahslar hali ham ayrim olimlar orasida davom etmoqda. Boshqa
izlanishlarda ijodkorlikning yangilik yaratishdagi yetakchiligi
ta’kidlanadi. V. Arteymning izlanishlarida ijodkorlik uning mahsuli
boigan obyektga qarab baholanmaydi, deb aniq munosabat
belgilanadi. Uning fikricha: «Kreativlik bilim, faoliyat va istakning
uyg‘unligi». Psixologiyada evristika muammosini o‘rganish
borasida V.N.Pushkin: «Evrestik faoliyat shunday psixologik
jarayonki, uning yordamida muammo
yechimi
topiladi, yangi
yondashuv ishlab chiqiladi, evrestik faoliyat deb ataluvchi qan-
daydir yangilik yaratiladi», degan edi. Kreativlikning tasniflanishi
kasbiy faoliyat jarayonida namoyon bo‘luvchi psixik komplekslar
tarkibi bilan bog‘liq. Kreativlikning psixologik izlanishlardagi
asosiy urg‘u muammolami mustaqil yechishga undovchi, o'ziga
xos katta hajmdagi g‘oyalami yuzaga keltiruvchi va ulaming o‘ziga
xos yechimini topishga asos bo‘luvchi individning intellektual va
shaxsiy qobiliyatiga qaratiladi. Kreativlik istisno etilgan va
g‘aroyib fenomen deb baholanuvchi dastlabki izlanishlardan farqli
ravishda, zamonaviy izlanishlarda kreativlik har bir shaxs ega
bo'lishi mumkin bo‘lgan individ kompleksi sifatida qaralmoqda.
Bu kreativlik muammosiga turlicha yondashuvlarda namoyon
bo‘iadi: u faqatgina har bir shaxs ham qo‘iga kirita olmaydigan
natija emas, balki refleksi va o‘z-o‘zini baholashdagi shaxsning
yangicha sifat ko‘rsatkichi deb o‘rganilmoqda. Kreativlik haqidagi
ko‘pgina izlanishlarda har bir shaxsda u yoki bu daraja va miqdorda
mavjud boiadigan psixologik kreativlik mexanizmi va ijodkorlik
imkoniyatlariga asosiy e’tibor qaratilmoqda. .
An’anaviy psixologiya va pedagogikada kreativlikka shaxs
kategoriyasi sifatida qaraladi, uni talqin qilish, aniqlash borasida
bahslar yuritilgan: Kreativlik tafakkur sifatida (J.Gilford,
Y.K.Tixomirov) yoki intellektual faollik sifatida (D.B.Bogolevs-
200
kaya, L.B.Yermolayeva-Tomina), yoki shaxs sifatlarining integ-
ratsiyalashuvi (Y.A.Ponomarev va boshqalar). Biroq oliy ta’lim
pedagogikasi (kreativ androgogikajda uning sifat ko'rsatkichini va
namoyon bo‘lish darajasini aniqlashning o‘zi yetarli emas.
Kreativlik
biryoqlama salbiy jihat sifatida qaralsa-da, uning
muammolar tizimi umumlashtiriiadi va bir butunlikni tashkil etadi,
bu ayniqsa o‘zida ta’lim jarayonida ijodiy ta’lim va tarbiyani
mujassamlashtirgan shaxsning ijodiy imkoniyatlari va kreativlikni
rivojiantirish jarayonida oliy maktab pedagogikasiga taalluqlidir.
Shu sababli, kreativlikni rivojlanish imkoniyatlarihi kreativ ta’lim
va tarbiya jarayonida shaxs kategoriyasi sifatida o‘rganish zarur.
0 ‘tgan asming 60-70 yillari pedagogikada kreativlik muammosini
o ‘rganishda keskin burilish yillari bo‘Idi. Shu davrda ijodiy
izlanuvchan pedagog-novatorlar paydo bo‘ldi. Novatorlar erishgan
natijalar nafaqat pedagoglami, balki psixologlami ham qiziqtirdi,
ular ijodiy ta’limning psixologik tomonlarini, ijod faoliyatining
pedagogik psixologiyadagi mexanizmini o‘rgandiIar. (V.V.Da-
vidov, I.A.Zimnaya, N.V.Kuzmina, A.M.Matyushkin, Y.A.Pono
marev, R.A.Mavlonova rahbarligidagi pedagogika fanlari ilmiy-
tekshirish instituti jamoasi.) Kreativlikni o‘rganishda amalga
oshirilgan nazariy tahlil uni kasbiy anrogogikada qoilashning
umumiy qonuniyatlari va o‘ziga xosligini aniqlash imkonini beradi
(V.M.Morozov). Biz kreativlikning tizimlilik tuzilishidan kelib
chiqib, unga shaxsning o‘ta intellektual-evristik jihati sifatida emas,
balki shaxsni qadrlovchi, tabaqalashtirilgan ta’lim sifatida
qaraymiz. Kreativlik - shaxsni rivojlantiruvchi kategoriya sifatida
inson ma’naviyatining ajralmas qismi bo‘lib, shaxsni o‘z-o‘zim
rivojiantirish omili, shaxsiy jonbozlikning asosi, shaxs ega boHgan
bilimlaming ko‘p qirrali ekanligida emas, balki yangi g‘oyalarga
intilishda va o‘matilgan stereotiplami yangilik yaratish jarayonini
isloh qilish va o‘zgartirishda, hayotiy muammolami yechish
jarayonida kutilmagan va noodatiy qarorlar chiqarishda namoyon
bo‘ladi. Kreativlik jarayonini tashkil etish va boshqarishning
murakkabligi shundaki, bunda ijodiy individuallikning nafaqat
ongli, balki ong osti tushunchalari paydo bo‘ladi.
Kreativlik tabiatini o‘rganish muammosiga bag‘ishlangan psi-
xologo-pedagogik adabiyotlami tahlil qilib, odatda, intellektual
kreativlik masaiasiga duch kelamiz. Ijtimoiy va aniq pedagogik
kreativlik sohasida amalga oshirilgan izlanishlar ancha kam. Ko‘p
hollarda tadqiqotchilar pedagogik kreativlik emas, balki pedagogik
muloqot jarayonini o‘rganadilar, o‘qituvchi va o‘quvchi muloqotini
yaxshilash
uchun
tavsiyalar
beradilar.
Pedagogika
va
psixologiyadagi kreativlik tabiati uning rivojlanishiga ta’sir
ko‘rsatuvchi ichki va tashqi omillar haqidagi yuqorida keltirilgan
fikrlami umumlashtirib quyidagicha xulosa chiqarish mumkin: bu
hodisa yaxlit va tuzilish jihatdan tushunish uchun yagona tu-
shunchalar tizimi mavjud emas. Inson shaxsida kreativlik, uning
darajasi, tuzilishi va o‘ziga xosligi inson individualligining boshqa
bir jihatini o‘?lashtirish jarayonining o‘ziga xosligi va shaxsiy
xususiyatlari bilan uzviy bog‘liq. Bu bog‘liqlikni tasniflash
kreativlik hodisasining kelajakda o‘rganilishi kutilayotgan yangi
bir yo‘nalishidir.Kreativlikni intellektual kreativlik va ijtimoiy
kreativlikka bo‘lish mumkin. Intellektual kreativlik analiz va
sintezdan iborat. Analiz va sintez qila olish qobiliyati umumiy
intellektning asosidir. Ijtimoiy kreativlik o'zida kasbiy kreativlikni
mujassamlashtiradi, uning ko'pgina turlari orasida pedagogik
kreativlik ham mavjud.Pedagogik kreativlik kommunikativ va
didaktik kreativlikdan iborat. Didaktik kreativlik o‘zida intellektual
boyliklarga intilish va shu bilan birga novatorlik qobiliyatida
namoyon bo‘ladi. Kommunikativ va didaktik kreativlik pedagogik
qobiliyatning asosi hisoblanadi. Pedagogik qobiliyat ijodkorlik
qobiliyatiga ta’sir ko‘rsatadi va o‘z navbatida ichki sezimni
rivojlantiradi. Pedagogik ijodkorlik qobiliyati, ichki sezim va
umumiy intellekt kesishganda ijod mahsuli yaratiladi.
Kreativlikni rivojlantirishda kreativ insonlami kreativ emas
insonlardan farqlovchi hissiy chizgilari (o‘z-o‘ziga ishonch,
tajovuzkorlik, o‘z-o‘zidan qoniqish, ijtimoiy cheklovlarga va
boshqalar fflaiga toqatsizlik) individning shaxsiy o‘ziga xosligi
katta ta’sir ko‘rsatadi.Kreativlikning motivlikka munosabatini
belgilovchi yagona qarashlar tizimi mavjud emas. Nuqtayi
nazarlardan biriga ko‘ra, kreativlikda individ o‘z imkoniyatlaridan
202
maksimal darajada foydalanadi, faoliyatning yangi qirralarini izlab
topadi. Boshqa bir
nuqtayi nazarga ko‘ra kreativ kishilami
motivlashtirish, tavakkalchilikka intilish, o‘z imkoniyatlari
chegarasini aniqlashga intilishdlr.
Aytish mumkinki, bar ikkala nuqtayi nazar ham o‘zida kreativ
insonlaming, motivlashning individual variantlarini mujassam-
lashtirgan. Innovatsion faoliyatning o‘ziga xosligi muammosida
o‘qituvchi xulq-atvorining o'quvchilar kreativligini rivojlantirish
bilan bog‘liq tasniflanishi katta ahamiyatga ega, chunki oxir-oqibat
bilim emas, balki rivojlanish omili bo‘lgan alohida malakalar va
ulaming ■
xulq-atvorga
qo‘llanishi
muhimdir.
Torransmng
izlanishlarida o‘qituvchi xulq-atvorida bolalar kreativ rivojlani-
shiga ijobiy ta’sir ko‘rsatuvchi dalillar keltirilgan: ijodiy fikrlash
qiymatini baholash, bolalami atrofdagi qo‘zg‘atuvchi omillarga
nisbatan sezuvchanligini oshirish, obyekt va g‘oyalami erkin
boshqara olish, ijod jarayoni haqida konstruktiv axborotni rivojlan
tirish, tanqidchilikni emas, konstruktiv tanqidni rivojlantmsh, o‘z-
o'ziga hurmatni orttirish, baholanishdan qo‘rqish hissinmg oldini
olish va boshqalar. Shimday qilib, potensial kreativlik iml:oniyatlar
kreativligidir.
Imkoniyatlar kreativligi amaldagi kreativlikka - dolzarb kre-
ativlikka aylanishi uchun, dastlabkisi ma’lum faoliyatda o‘zlash-
tirilishi uchun icliki o‘zgarishlarga dueh keladi. Shunclay qilib,
kreativlik o‘zlashtirilganlar asosida rivojlantiriladi, keyinchalik
o'zgartirishlar kiritiladi, o‘qituvchming mavjud tajribasi qayta
tuziladi. Pedagogik innovatsiyalarga moslashishdan toki qayta
tuzishgacha bo‘lgan yo‘l o‘qituvchi innovatsion faoliyati
dinamikasi asosini tashkil qiladi.
Olimlar pedagogik mahoratning quyidagi uch darajasini
ko‘rsatadilar: birinchi daraja - bu sinf bilan elementar munosabat
0 ‘qituvchi teskari aloqani qo‘llaydi, uning natijasiga ko‘ra o‘z
harakatlarini belgilaydi. Lekin bu faoliyat metodik qo‘llanmalar
yoki boshqa o‘qituvchi tajribasi asosida amalga oshiriladi. Ikkinchi
daraja
dars faoliyatini, uning rejasini tuzishdanoq optimal-
lashtirish bosqichidir. Bunda ijodkorlik o‘qituvchiga ma’lum
maqsadni amalga oshirishda mazmun, metod va shakllami to‘g‘ri
203
tanlashdan iborat. Uchinchi daraja - evristik. Pedagog o‘quvchilar
bilan jonli muloqotning ijodiy imkoniyatlarini qo‘llaydi.
0 ‘qituvchining eng yuqori darajadagi ijodkorligi uning to‘liq
mustaqil faoliyatida namoyon bo‘iadi. U avvaldan ma’lum bo‘lgan
usullami qoilashi mumkin, ammo u ularga о‘zining shaxsiy
munosabatini
qo‘ilaydi.
0 ‘qituvchi
ijodiy
individualligi,
tarbiyalanuvchining shaxsiy o‘ziga xosligi, ta’limning aniq
darajasi, tarbiyalanganlik darajasi, sinfiiing rivojlanish darajasini
hisobga olgan holda zaruriyat taqozo etgan darajada ish olib bora-
di. Tayyor tavsiyalami amalda qo‘llash daraja lari ham farqlanadi:
optimallashtirish, evristik daraja, shaxsiy, mustaqil.Tadqiqotchilar
fikrlari orasida kreativ insonlar boshqalarga taqlid qilmasdan,
o‘zlari tanlagan faoliyatlarining barcha bosqichladga ijodiy
yondashadilar, degan fikr yetakchilik qiladi. O'rganilayotgan
muammoga V.A.Slastenin, L.S.Podimova, N.M.Gnatko qarashlari
bilan birgalikda, kreativlik mexanizmini ikki turga bo‘lishni taklif
qiladilar. potensial va dolzarb. Potensial kreativlik - muallifnitig
fikricha, kreativlik faoliyatidir, individiumni potensial joylashuvi
ma’lum tashqi sharoitlarda dolzarb kreativlikni egallashning asos
tayyorgarligini tashkil etadi;
potensial kreativlik - ijodning
subyektiv zarur sharoitidir.V.A.Slastenin, L.S.Podimova potensial
kreativlikning dolzarb kreativlikka izchil taqlid qilish mexanizmi
orqali o‘tishi muammosiga o‘ziga xos yondashganlar. Shunday
qilib, kreativlik taqlid qilish, nusxa ko‘chirishdan ijodiy nusxa
ko‘chirish, taqlidiy ijod va haqiqiy ijodkorlikka tomon rivojlanib
boradi. Tabiiyki, barcha o‘qituvchilar ham kreativ rivojlanishning
barcha bosqichlari bilan tavsiflanmaydilar: ba’zilar tayyor metodik
tavsiyalardan nusxa olib, faqat birinchi darajaga erishadilar;
ikkinchilari to‘liq konsepsiya va tizimlarga ega bo‘lmasdan turib,
ba’zi metodik usullarga o‘zgartirishlar kiritadilar, uchinchilari
ma’lum g‘oya asosida to‘liq mazmun, metod va shakllami ishlab
chiqadilar; to‘rtinchilar esa ta’lim va tarbiyada o‘zlarirdng kon
sepsiya va metodikalarini tavsiya etadilar. Yuqoridagilarga muno-
sabat bildirib aytish mumkinki, dastlabki uchtasi taqlid bosqichida
bo£lib, to'rtinchisi ularga qarama-qarshi tarzda ijod bosqichida.
Intellektual faollik darajasini belgilangan kreativlik bosqichlari
bilan taqqoslash, ikkala yo‘nalish orasida ma’lum mutanosiblikni,
mnovatsion-pedagogik faoliyatning bir necha bosqichda takomil-
lashib borish daxajasidagi tushunchalami aniqlashga imkon berdi.
Pedagog faolligining borgan sari yuqoriroq darajadagi faoliyatga
ko‘tarilib borishi kelajakda innovatsion ta’lim strategiyasini tashkil
qilishni belgilaydi.
Dostları ilə paylaş: |