Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

4. D. Rikardoning iqtisodiy ta’limoti.
David Rikardo (1772-1823) klassik iqtisodiy maktab namoyandasi 
hisoblanadi. U tarixga katta ta’sir o‘tkazgan iqtisodchilardan bin edi. 
Angliyada tug'ilgan, London fond biijasida zo‘r muvaffaqiyat bilan faoliyat 
ko'rsatgan. Bu yerda to'plangan boylik unga fan bilan shug'ullanishi va 
Angliya parlamentinig quyi palatasi ishida ishtirok etish imkonini bergan. 
Uning eng mashhur asari «Siyosiy iqtisod va soliq solish qoidalari» deb 
ataladi. U bu asami 1847- yilda yozgan. Bu asar uni mumtoz siyosiy 
iqtisod g‘oyalarining Adam Smitdan keyingi eng taniqli ifodalovchisi 
darajasiga ko‘tardi.
Rikardo, ayniqsa, xalqaro iqtisodiyotdagi savdo erkinligi afzalliklarini 
tadqiq etish borasida dong taratdi. Erkin savdo mamlakatlar o‘rtasida 
savdoni yo‘lga qo‘yishdagi tariflar va boshqa to'siqlar bartaraf etiladigan 
siyosatni nazarda tutadi. Bu nuqtayi nazarni isbotlash uchun Rikardo biz 
hozir nisbiy afzalliklar qoidalari deb ataydigan konsepsiyani ishlab chiqdi. 
Ushbu afzalliklami tahlil etish orqali u shunday xulosa chiqardi: tovarlami 
import qiluvchi bir mamlakat eksport qiluvchiga nisbatan kamroq 
harakatlar bilan ishlab chiqara olsa ham, ulami boshqa mamlakatga import 
qilishi mumkin.
Nisbiy afzalliklami David Rikardo quyidagi tarzda izohlab bergan edi.
Portugaliya ham Angliya ham vino va kanop mato ishlab chiqaradi, 
ular bir-birlari bilan ushbu mahsulotlarni ayirboshlashdagi afzalliklami 
ко‘rib chiqadilar.
109

---

Faraz qilaylik:
-Vinoning X barreli qiymati kanop matoning u yarddagi qiymatiga 
teng (demak, shunday ayirboshlanadi ham).
-Portugaliyada 80 nafar ishchi bir yilda X barrel vino tayyorlashi 
mumkin. Shu miqdordagi vinoni 120 nafar ingliz ishchisi tayyorlashi 
mumkin.
-90 nafar portugal ishchisi bir yilda Y yard kanop mato ishlab 
chiqarishi mumkin. Shu vaqt ichida xuddi shuncha yard kanop matoni 
100 nafar angliyalik to‘qishi mumkin.
«Fahmlaganimizdek, — deya fikrini davom ettiradi Rikardo, — garchi 
Portugaliya vinoni ham, kanop matoni ham Angliyaga nisbatan ancha 
samaraliroq ishlab chiqara olsa, u vinoni ishlab chiqarishga ixtisoslashadi 
va kanop matoni Angliyadan import qiladi. Buning boisi shundaki, 
Portugaliya tumanli Albion bilan savdo qilib, o ‘zi 90 kishini ishlatishi 
orqali bir yilda ishlab chiqarishi mumkin bo‘lgan miqdordagi kanop 
matoni bir yilda 80 kishi ishlashi evaziga olishi mumkin. Bunday 
ayirboshlashdan Angliya naf ko‘radi. U kanop mato ishlab chiqarishga 
ixtisoslashib, bir yilda 120 nafar kishi emas, balki 100 kishini ishlatish 
evaziga vino sotib olish imkoniyatiga ega bo‘ladi.
Parlament a’zosi sifatida Rikardo hukumatni an’anaviy proteksionizm 
savdo-sotiq siyosatiga o'zgarish kiritishiga majbur qilish maqsadida unga 
ta’sir o‘tkazdi. Garchi u bu maqsadga erishguncha qadar yashamagan 
bo‘lsa-da, uning kuch-g‘ayrati o ‘z samarasini berdi: 1840- yilda Angliya 
erkin savdo siyosatini ma’qullagan birinchi sanoatlashgan mamlakat bo‘ldi. 
Shundan keyingi 70 yil mobaynida jo‘shqin iqtisodiy o‘sishuni jahondagi 
eng boy mamlakatga aylantirdi.
Mashhur klassik siyosiy iqtisod namoyandasi David Rikardo iqtisodiy 
fanda ilmiy tadqiqotlar usulini ham ishlab chiqdi. D. Rikardo asarlarida 
siyosiy iqtisod jamiyatning iqtisodiy bazasi haqidagi bilimlar tizimi sifatida 
tashkil topdi.
D. Rikardoning jamiyat moddiy boyligini o'stirish uchun ishlab 
chiqarish va taqsimot sohalarida optimal shart-sharoitlar vujudga keltirilishi 
lozim, degan fikrlari hozir ham ahamiyatini yo‘qotmagan.
D. Rikardo o ‘z iqtisodiy merosida qiymatning mehnat nazariyasini 
eng rivojlangan va o ‘z zamonasining eng to‘gri nazariyasi sifatida 
shakllantirdi. D. Rikardo kapitalistik jamiyat a’zolarini bir-biriga qarama- 
qarshi manfaatlari asosida o'rgandi. U o‘zidan awalgi iqtisodchi olimlarga 
nisbatan tizimlashgan, juda ilg‘or siyosiy iqtisodni yaratishga muvaffaq
110

---

bo‘ldi. Uning ilmiy qarashlari ham A. Smitniki kabi muayyan sinflar 
manfaatiga qaratilgan bo‘lib, ishlab chiqarishni rivojlantirish, millat 
boyligini o'stirish nuqtayi nazaridan o‘iganildi. D. Rikardo ilmiy merosidan 
klassik siyosiy iqtisodning quyidagi tizimlangan holatini yaqqol sezish 
mumkin.
1. Ilmiy abstraksiya usulidan foydalanib, iqtisodiy hodisa va 
jarayonlaming chuqur asoslariga yetib borishlari bilan bu jarayonlarning 
tahlili juda katta holislik bilan olib boriladi.
2. Klassik siyosiy iqtisod ta’limoti asosida qiymatning mehnat nazariyasi 
yotadi. Siyosiy iqtisod binosining poydevori qiymatning m ehnat 
nazariyasiga asoslangandir. Shuni ta’kidlash lozimki, klassik iqtisod 
namoyandalari kapitalizmni yagona va abadiy tuzum deb o'rgatishlari 
oqibatida uning qonuniyatlarini to‘la yorita olmadilar.
3. Klassik maktab ishlab chiqarishni taqsimot ma’lumotlarini sinfiy 
nuqtayi nazardan o'rgandi.
4. Klassik maktab namoyandalari ortiqcha ishlab chiqarish va krizislami 
inkor etadilar.
5. Klassik siyosiy iqtisod savdo erkinligi uchun kurashadi.
Demak, klassik siyosiy iqtisod iqtisodiy fikrlar tarixida juda muhim
o‘ringa egadir. Unda o‘sha davming ilg‘or, ilmiy-iqtisodiy fikrlari va ayni 
vaqtda, tarixan cheklanganliklar o‘z ifodasini topgandir.
D. Rikardo iqtisodiy qarashlarida renta va ish haqi nazariyalari ham 
ilgari surilgan. D. Rikardoning renta haqidagi fikrlari A. Smitning renta 
haqidagi fikrlaridan farqli bo'lib, o‘ziga xos holda talqin etilgan.
D. Rikardo tabiat va kapitalning qiymatni ko'paytirish xususiyatini 
inkor etadi. M asalan, uning nazariyasida yer rentasi (yerdan 
foydalanganligi uchun ijara haqi) bu tabiat natijasi emas, balki ijtimoiy 
omillaming qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining bahosiga bo‘lgan ta’siri 
natijasidir. Odamlar, birinchi navbatda, eng unumdor yerlarda ishlaydilar. 
Ammo aholi sonining ko'payib borishi yomon yerlarda ham ishlashga 
majbur etadi. Chunki yaxshi yerlarda yetishtirilgan mahsulotlar o ‘sib 
borayotgan aholining ehtiyojlarini qondira olmaydi.
Faraz qilaylik, unumdorligi yaxshi muayyan yer uchastkasida ishlashga 
10 soat ketadi va bozorda mahsulot bahosi 10 pul birligiga teng. Aholining 
o‘sishi oziq-ovqat tovarlari bahosining oshishiga olib keladi. Bu esa ishlab 
chiqruvchilami yomon yerlarda ham ishlashga majbur qiladi. Bu yerlardan 
ko'rsatilgan miqdorlardagi hosilni olish uchun 10 soat emas, balki 15 
soat ish vaqti ketadi. Shunga muvofiq mahsulotning bahosi ham 15 pul
111

---

birligiga oshadi. Bozor bahosi bu summadan kam bo‘lmasligi kerak, aks 
holda yomon yer uchastkalari ishlatilmasdan qolib ketadi. Yaxshi 
uchastkada ishlovchi fermerlar ishlab chiqarishga 10 pul birligiga teng 
mehnat sarflaydilar, o‘z mahsulotlarini esa 15 pul birligiga sotadilar. 
0 ‘rtadagi 5 birlik farq yer egasiga tegadi. D. Rikardo nazariyasi bo'yicha, 
ana shu renta hisoblanadi. Uning tasdiqlashicha, keyinchalik aholini yanada 
o'sishi kishilami yanada yomonroq yerlarda ishlashga majbur etadi, bu esa 
qishloq xo'jaligi mahsulotlari qiymatining o‘sishiga va rentaning ko‘payishiga 
olib keladi.
Shunday qilib, yer rentasi miqdori tuproq unum dorligiga va 
uchastkaning bozorga uzoq-yaqin joylashishiga bog'liq bo'ladi. Bu qoida 
keyinchalik differensial renta konsepsiyasi nomini oladi.
A. 
Smit ta’limotiga ko‘ra ish haqi mehnat unumdorligi natijasi, renta 
esa- yer unumdorligi natijasidir. D. Rikardoda ish haqi mehnat sarflari 
natijasi, renta esa- kamyoblik va yer uchastkalarining har xilligi natijasi 
hisoblanadi. Renta qiymat yaratmaydi. Aksincha, renta miqdori bozor 
bahosi darajasiga bog'liq bo'ladi. «Renta to‘langani uchun non qimmat 
emas, balki non qimmat bo‘lgani uchun renta to'lanadi... Agar, hatto, 
yer egalari barcha rentalardan voz kechganfarida ham nonning bahosi 
hech kamaymagan bo‘lar edi», -deb yozadi D. Rikardo.