Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

X bob MARJINALIZM TA’LIMOTI
1. Maijinalizm ta’limotining mohiyati. Avstriya iqtisodiy maktabi
ta’limoti.
XIX asming 70-yillaridan «Siyosiy iqtisod» faniga «Avstriya iqtisodiy 
maktabi» deb atalgan yangi oqim kirib keldi. Aslida bu yangi oqim 
ijodkorlari K. Marks asos solgan «Proletar siyosiy iqtisodi»ga muqobil 
ta’limot sifatida ilgari surilgan, u marksizm iqtisodiy dunyoqarashining 
deyarli barcha asosiy ta’limotlariga tamomila qarama-qarshi bo'lgan 
qarashlar bilan chiqqan edi. Avstriya maktabiga asos solgan yangi ilmiy 
yo'nalish siyosiy iqtisodda «marjinalizm» deb nom oldi.
«Maijinalizm» fransuz tilidagi «marjinal» so‘zidan olingan bo‘lib, 
«eng yuqorililik», «chegaraviylik» degan ma’nolarni bildiradi. Marjina- 
lizmning bosh iqtisodiy g‘oyasi - iqtisodiy munosabatlaming tahlilini 
obyektiv moddiy asosga emas, aksincha, iqtisodiyot subyektlarining 
subyektiv psixologik (ruhiy) xarakteriga ko‘chirish edi. Oqibatda, tovar 
va xizmatlaming qiymati ulami ishlab chiqarish va sotish bilan bog‘liq 
ijtimoiy-zaruriy vaqti bilan emas, balki iste’mol qiymatlarining noyobligi, 
cheklanganhgi bilan baholanar, pirovardda esa, ulaming «eng yuqori 
nafliligi», «yuqori darajadagi foydaliligi» bilan izohlanar edi. Bu oqim 
ta’limoti zamirida, awalo, alohida subyektiv his-tuyg‘u hamda «iste’mol 
talabi», «narx-navo» kabi masalalar markaziy o ‘rinda turadi. Bu yangi 
oqimga Avstriya iqtisodchilari tomonidan asos solinganligi uchun unga 
Avstriya maktabi ta ’limoti nomi berilgan edi. Bu maktabning yetuk 
namoyandalari K. Menger (1840-1821), F. Vizer (1851-1826), E. Bem- 
Baverk (1851-1814) kabi yirik iqtisodchilar edilar. Aytish kerakki, Avstriya 
maktabi ta’limotlariga mos ravishda ayni bir tarixiy davrda «eng yuqori 
naflilik», «yuqori foydalilik» nazariyalari bilan angliyalik nazariyotchi S. 
Jevons, Kembrij maktabi asoschisi A. Marshall, amerikalik iqtisodchi J.
B. Klark siyosiy iqtisod olamiga kirib keldilar. Bu esa, tabiiyki, maijinalizm 
ta’limotining u yoki bu ilmiy masalalarda turlicha talqinlar, har xil izohlar 
bilan chiqishiga olib keldi.
Maijinalizmning mafkuraviy vazifalari doirasiga quyidagicha yondashuv 
xarakterli edi:
1) 
bozor iqtisodiga asoslangan yangi iqtisodiy munosabatlami abstrakt- 
lashtirish, ulami har qanday chuqur ziddiyatlardan holi deb qarash ya’ni 
bozor munosabatlari keltirib chiqaruvchi ziddiyatlami yashirish, xaspo‘shlash;
123

---

2) ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonidagi obyektiv inqirozlarni 
inkor etish;
3) bozor munosabatlarining iqtisodiy qonunlari harakatini ruhiy 
subyektivlik asnosida tushuntirish;
4) iqtisodiy munosabatlar tahlilini alohida olingan xo‘jalik asnosida 
o ‘rganib, undan umumiy xulosalar chiqarishga urinish.
Biroq, e’tirof etish kerakki, bu ta ’limot m a’lum tarixiy davrda 
kapitalistik bozor munosabatlarining rivojlanishiga nazariy asos bo‘ldi, 
zero u bozomi ideallashtirgan edi. Siyosiy iqtisod faniga bir qancha iqtisodiy 
kategoriyalar, tushunchalar, iqtisodiy tahlilning yangicha uslubiyatini 
(ommaviy xo‘jalik munosabatlarini emas, ayrim, alohida olingan xo‘jalik 
tahlili «Robinzonada usuli») olib k ird i.
Agar marjinalizm ta’limotining metodologik nazariy zaminiga e’tibor 
qilinsa, ma’lum bo‘ladiki, birinchidan, uning tayanch g'oyasi subyektiv 
—psixologik usuldir, ya’ni iqtisodiy hodisalarga subyektiv (ayrim subyekt, 
shaxs, inson) tomonidan yondashuvidir; ikkinchidan, bozor iqtisodiyo- 
tida odamning iste’mol ne’matlariga baho berishda ratsional yondashuvidir 
(maqsadga muvofiq, o‘z shaxsiy manfaatlaridan kelib chiqilgan yondashuv); 
uchinchidan, iste’mol ne’matlarining noyobligi, cheklanganligi hamdir.
Yuqorida aytilganidek, marjinalizm ta’limotini vujudga kelishi va rivojla- 
nishida Avstriya maktabi muhim o ‘rin tu tad i. Bu maktab o‘z tadqiqotiga 
asos qilib bozorning sabab-oqibatli, subyektiv iroda mexanizmini oladi. 
Avstriya maktabi tarafdorlari tovaming qiymat asosini uning qiymati ham, 
hatto iste’mol qiymati ham belgilamaydi, balki baholar zaminida 
buyumning foydaliligi yoki nafliligi yotadi deydilar. Ularning fikriga ko‘ra, 
buyumning naflilik darajasi uning cheklanganligiga bog'liq bo‘ladi, u esa 
iqtisodiy voqea, jarayonning ratsional (maqsadga muvofiq) qatnashchi- 
larida shakllanadi, cheklangan naflilik eng so‘nggi, oxirgi iste’mol ne’mati- 
ning nafliligi bilan ya’ni, unga biror bir iste’molchi- individium bergan 
baho bilan tavsiflanadi.
Masalan, K. Menger o'zining cheklangan naflilik nazariyasini «Siyosiy 
iqtisod asoslanmasi» nomli asarida bayon etib aytadiki, qandaydir ne’mat- 
ning cheklangan foydaliligi ikki omil bilan belgilanadi:
-birinchi omil —yakka, alohida individ iste’molining intensivligi ;
- 
ikkinchi omil -qandaydir ne’matning noyobligi, cheklanganligi yoki 
mavjud ne’mat zaxirasi.
Bundan m a’lum bo‘ladiki, mavjud ne’matning cheklangan zaxirasi 
sharoitida iste’mol qilish qancha tez bo‘lsa, uning nafliligi yuqorilashgani
124

---

sababli individ bu buyumni shuncha yuqori baholaydi,. Aksincha, iste’mol 
qilish qanchalik sekinlashsa, sust borsa, ratsional subyekt (iste’molchi) 
o‘sha buyumga shuncha past baho belgilaydi, uning zaxira hajmi ham 
naflilik darajasini belgilab beradi.
Iste’mol hajmining zaxirasi qanchalik kamayib borsa, mavjud iste’mol 
intensivligi sharoitida ne’matning cheklangan nafliligi ortib boradi. Ayni 
chog'da, ne’matning miqdori qanchalik ortib borsa, cheklangan naflilik- 
ning individual bahosi ham pasayib boraveradi. Shu bilan birga, K. Menger 
cheklangan naflilik omillarini tahlil etar ekan, unga tovarlar narxining 
ta’sirini inkor etadi.
Avstriya maktabining yana bir yirik vakili Bern Baverkdir. Uning g'oyalari 
«kapital va foyda» asosida bayon etilgan, uning ta’limotidagi asosiy qoidalar 
quyidagilardir:
- cheklangan naflilik bahoni bevosita (talab orqali) emas, balki bilvosita 
belgilaydi, ular o'rtasida m a’lum tebranishlar chegarasini aniqlash orqali 
belgilanadi ;
-u yoki bu iste’mol ne’mati bozor bahosining yuqori maksimal chegara­
sini, uning nafliligini iste’molchinining subyektiv bahosi belgilaydi, bu 
chegaradan nariga o‘tolmaydi, aks holda iste’molning pasayishi yuz beradi;
- buyumning eng past, minimal baho chegarasiga sotuvchining o ‘z 
tovari nafliligiga subyektiv bahosi bog‘liq bo'ladi. Boshqacha aytganda, 
tovarning bozor bahosi iste’molchi va sotuvchining o‘zaro manfaatlari 
to‘qnashuvi asosida belgilanadi.
Xo‘sh, maijinalizm ta’limotining ijobiy jihatlari, iqtisod faniga qo‘shgan 
tarixiy hissasi nimadan iborat bo‘ldi?
1) Siyosiy iqtisod fani e’tiborini konkret bozor munosabatlari muam- 
molarini o‘rganish zaruriyatiga burdi, ya’ni uni iste’mol va taklifga, baholar 
shakllanishining amaliy jihatiga qaratdi.
2) Buyumlarning noyobligi, chegaralanganligi muammosini o ‘z 
nazariyasi asosiga qo‘shib, jamiyat va tabiatda iste’mol resurslar cheklan- 
ganligi, ulami takror ishlab chiqish muammoli masala ekanligiga e’tiborni 
tortdi. Bu fikr, albatta, real amaliy ahamiyat kasb etdi.
3) Iqtisodiy munosabatlar mohiyatini belgilashda subyektiv psixologik 
yondashuvni ilgari surib, haqiqatda ham psixologik ta’sir iqtisodiyot 
qatnashchilari faoliyatida katta ahamiyat kasb etishini ko'rsatib berdi. Bugun 
bu ta’siming aniq mavjudligini hech kim rad eta olmaydi.
4) Marksizm iqtisodiy ta’limotiga muholif ta’limot sifatida marksizm 
nazariyasidagi juda ko‘p chuqur ziddiyatli, noilmiy jihatlar borligini
125

---

siyosiy iqtisodda birinchi bo‘lib ochib tashladi. Undagi xatolikJarni, 
metodologik asoslarni ko‘rsatdi. Ana shularga asoslanib aytishimiz 
mumkinki, marjinalizm ta’limoti siyosiy iqtisod fanida o‘z tarixiy o‘miga 
va ahamiyatga ega ta’limotlardan bin bo‘lib qoldi.