O‘zbеkiston rеspublikаsi

 
R/P
1
 
0 
X
1
 
B
 
D
 
C
 
Iste′molchi tanlovi 
Iste′molchini afzal 
ko`rishi 
Iste′molchining
daromadi 
Ne′matlarning
narxi 
Cheklangan byudjet
chizig`i 
Befarqlik egri
chizig`i 

---

92 
Byudjet chegarasi tenglamasi 
R
X
P
X
P


2
2
1
1
grafikda 
AB
chizig‘ini beradi, 
bu chiziqqa 
byudjet chizig‘i 
deyiladi. Byudjet chizig‘i quyidagi tartibda aniqlanadi 
va tenglamasini quyidagicha yozamiz:
1
2
1
2
2
X
P
P
P
R
X



.
Bu yerda: 
2
1
P
P
- byudjet chizig‘ining burchak koeffitsiyenti, u byudjet 
chizig‘ining 
X
1
o‘qiga nisbatan yotiqligini ifodalovchi kattalik (grafikda 
tg
P
P

 
1
2
). 
Byudjet chegarasi tenglamasida 
X
1
0

bo‘lganda, 
X
R
P
2
2

bo‘ladi va bunda 
barcha daromad 
X
2
ne’matga sarflanadi (grafikda 
A
nuqta bo‘lib, uning koordinatalari 








2
2
1
;
0
P
R
X
X
va u 
2
P
R
miqdorda sotib olinadi). Endi 
X
2
0

desak, 
1
1
P
R
X

, 
bu holda barcha daromad 
X
1
ne’matni sotib olishga sarflanadi va u 
1
P
R
miqdorda 
sotib olinadi (grafikda 
B
nuqta). Demak, byudjet chizig‘i koordinatalar o‘qini 
1
1
P
R
X

va 
2
2
P
R
X

nuqtalarda kesib o‘tadi.
Byudjet chizig‘idagi nuqtalarda daromad to‘liq sarflanadi. Shtrixlangan 
sohadagi nuqtalarda (masalan, 
C
nuqtada) daromad to‘liq sarflanmaydi. Agar tanlov 
nuqtasi byudjet chizig‘idan o‘ng tomonda yotsa (
D
nuqta) daromad ushbu nuqtaga 
to‘g‘ri keladigan ne’matlar kombinatsiyasini sotib olishga etmaydi. 
Byudjet chizig‘ining manfiy yotiqligi, absolyut qiymati bo‘yicha tovarlar 
nisbati 
2
1
P
P
ga teng (bu kattalik

tg
bo‘lib, 
1
2
P
R
P
R
tg



yoki
2
1
P
P
tg



. 
Byudjet chizig‘i tenglamasidan 

tg
P
P
X
X





2
1
1
2
ekanligini ko‘ramiz. 
2
1
P
P
kattalik iste’molchining 
X
1
tovardan qo‘shimcha bir birlik (Δ
X
1
) sotib olishi uchun 
qancha 
X
2
tovardan (Δ
X
2
) voz kechish mumkinligini ko‘rsatadi. 
Iste’molchining tanlovi masalasi ikkita ne’mat uchun quyidagicha qo‘yiladi. 
Iste’molchining daromadi (
R
) berilgan, sotib olish mumkin bo‘lgan ne’matlar narxi 
mos ravishda 
P
1
 
va 
P
2
deylik. U holda iste’molchi o‘zining daromadi 
R
ga ko‘ra 
birinchi va ikkinchi ne’matlardan shunday 
X
1
va 
X
2
miqdorda sotib olinsinki, natijada 
ulardan oladigan umumiy naf maksimal bo‘lsin (naflilik funksiyasi maksimal 
qiymatga 
erishsin): 


max
,
2
1


X
X
f
TU
, 
quyidagi 
shart 
bajarilsin: 
R
X
P
X
P


2
2
1
1
, 
0
1

X
va 
0
2

X
. 
Iste’molchining tanlov masalasini echilishini grafikda ko‘rib chiqamiz (6.14-
rasm). 

---

93 
 
 
 
6.14-rasm. Iste’molchining muvozanat holati 
Grafikdagi shtrixlangan uchburchak iste’molchining tanlov sohasi, ya’ni 
iste’mol majmualari (
X
1
,
X
2
) to‘plami. 
TU
1
, TU
2
va 
TU
3 
lar befarqlik egri chiziqlari, 
ya’ni naflilik darajalari chiziqlari.
Ma’lumki, ular quyidagi shartni qanoatlantiradi: 
3
2
1
TU
TU
TU


. Tanlov 
sohasi bilan faqat 
TU
1 
va 
TU
2
befarqlik egri chiziqlari kesishadi. 
TU
1 
befarqlik egri 
chizig‘i bo‘yicha tanlov sohasidan olingan har qanday nuqta (masalan, 
A
nuqta) 
naflilik funksiyasini maksimal qiymatini bermaydi. 


0
2
0
1
,
X
X
nuqtada byudjet chizig‘i
R
X
P
X
P


2
2
1
1
va 
2
TU
befarqlik egri 
chizig‘i bir-biriga urinib o‘tadi, natijada tanlov sohasi bilan kesishadigan byudjet 
chiziqlaridan eng yuqorisi aniqlanadi. Shunday qilib, iste’molning optimal 
(muvozanat) nuqtasida befarqlik egri chizig‘i byudjet chizig‘iga urinib o‘tadi va shu 
sababli
2
1
2
1
,
P
P
MRS
X
X

, (A) 
Bu tenglik shuni ko‘rsatadiki, befarqlik egri chizig‘i yotiqligi 


MRS
byudjet 
chizig‘i yotiqligi
P
1
/P
2
ga teng. Yuqorida, boshqa tomondan birinchi ne’mat bilan 
ikkinchi ne’matni befarqlik egri chizig‘ining har bir nuqtasidagi chekli almashtirish 
normasi, ne’matlarning shu nuqtadagi chekli nafliliklari nisbatiga teng ekanligini 
aniqlagan edik: 
2
1
2
1
,
X
X
X
X
MU
MU
MRS

, (B) 
(A) va (V) formulalardan iste’molchining muvozanatlik sharti quyidagicha 
yozilishi mumkin: 
2
1
2
1
2
1
,
P
P
MU
MU
MRS
X
X
X
X


yoki
2
2
1
1
P
MU
P
MU
X
X

, (C) 
R/P
2
 
R/P
1
 
X
2
 
0
2
X
E
'
2
X
X
1
 
0
1
X
'
1
X
R
X
P
X
P


2
2
1
1
A
 
TU
2
 
TU
1
 
TU
3
 

---

94 
Muvozanatlik shartiga ko‘ra, ne’matlar narxi, ularning chekli nafligiga to‘g‘ri 
proporsional (6.15-rasm).
6.15. Iste’molchining muvozanatga erishish holati
10
 
Demak, ne’matning chekli nafligi qancha yuqori bo‘lsa, uning narxi shuncha 
yuqori bo‘ladi.
Oxirgi 
munosabatdan 
foydalanib, 
N
ne’mat 
uchun 
iste’molchining muvozanatlik shartini quyidagicha yozish mumkin: 
j
X
i
X
P
MU
P
MU
j
i

, 
i
N j
N


1
1
, ;
, .
Shunday qilib, iste’molchining muvozanat nuqtasida iste’mol qilinadigan 
ne’matlarning chekli naflari nisbati, shu ne’matlar narxlarining nisbatiga teng. Bu 
muvozanatlik sharti ixtiyoriy miqdorda ne’matlar qatnashgan iste’molchining tanlovi 
masalasi uchun o‘rinlidir. 
Muvozanatlik shartiga ko‘ra, iste’molchi daromadini shunday taqsimlaydiki, 
natijada tovarlarning har biriga sarflangan oxirgi pul birligi (oxirgi so‘m, oxirgi 
dollar, oxirgi rubl) bir xil chekli naf keltirsin. Agar shunday bo‘lmasa, iste’molchi 
kamroq chekli naf beradigan oxirgi so‘mini, ko‘proq chekli naf beradigan ne’matga 
qayta taqsimlashi mumkin bo‘ladi. 
Ikkita ne’mat bo‘lganda, iste’molchi o‘z nafligini maksimallashtiradi, qachonki 
quyidagi ikki shart bajarilsa. Birinchi shartga ko‘ra, bu ne’matlar uchun 
MRS
, 
10
Тарануха Ю.В. Микроэкономика ( в структурно-логических схемах). ̶ М.: Дело и 
сервис, 2002. – стр. 50 аsоsidа тuzillаngаn.