67
z = xy
lgz=lgx+lgy
lg∆z=lgz
1
+lgz
0
=( lgx
1
-lgx
0
) + (lgy
1
-lgy
0
) lg(z
1
:z
0
)=lg(x
1
:x
0
)+
lg(y
1
:y
0
),
lgz
1
=lgx
1
+lgy
1
; lgz
o
= (lgx
0
+lgy
0
)
f = xyz
lgf=lgx+lgy+lgz.
x
)
:
(
)
:
(
0
1
0
1
f
f
Ig
x
x
Ig
f
f
умум
x
u
)
:
(
)
:
(
0
1
0
1
f
f
Ig
y
y
Ig
f
f
умум
y
;
z
)
:
(
)
:
(
0
1
0
1
f
f
Ig
z
z
Ig
f
f
умум
z
Jadval ma‘lumotlaridan foydalanib, omilli model bo‗yicha ishchilar soni
(X), bir yilda bir ishchi tomonidan ishlangan kunlar miqdori (Y) va o‗rtacha kunlik
ishlab chiqarish (Z) hisobiga mahsulot chiqarishni o‗sishini hisoblaymiz.
2.33-jadval
Mahsulot hajmi o„zgarishiga ishchilar soni, o„rtacha ishlangan kun hamda bir
kunga to„g„ri keladigan mahsulot hajmining ta‟sirini tahlili
Ko„rsatkichlar
O„tgan yil
Haqiqatda
Farqi
(+;-)
Ishchilar soni, kishi (X)
120
100
+20
Bir ishchiga to‗g‗ri
keladigan
o‗rtacha ishlangan bir ish kuni
(Y)
208
200
-8
O‗rtacha ishlangan bir ish
kuniga
to‗g‗ri
keladigan
mahsulot hajmi, ming so‗m (Z)
24
20
+4
Mahsulot hajmi, ming so‗m (F)
600.000
400.000
200.000
Q=X*Y*Z
9
,
89
)
400
:
600
(
)
100
:
120
(
200
)
:
(
)
:
(
*
Q
0
1
0
1
у му м
Ig
Ig
Q
Q
Ig
X
X
Ig
Qx
;
2
,
20
)
400
:
600
(
)
200
:
208
(
200
)
:
(
)
:
(
*
Q
Qy
0
1
0
1
у му м
Ig
Ig
Q
Q
Ig
Y
Y
Ig
;
9
,
89
)
400
:
600
(
)
20
:
24
(
200
)
:
(
)
:
(
*
Q
Qz
0
1
0
1
у му м
Ig
Ig
Q
Q
Ig
Z
Z
Ig
;
∆Q
umum
=∆Qx+∆Qy+∆Qz=89,9+20,2+89,9=200 mln so‗m.
68
2.4. Tahlilning maxsus usullari
Xo‗jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy
holati yuzasidan obyektiv
axborotlarni olish yo‗llarini belgilab beruvchi tahlil usullariga quyidagilarni
kiritish mumkin
7
:
moliyaviy hisobotni o‗qish
gorizontal tahlil
vertikal tahlil
trend tahlili
qiyosiy tahlili
moliyaviy koeffitsiyentlar
omilli tahlil
Moliyaviy hisobotlarni ―o‗qish‖ – deganda moliyaviy hisobotni manzilli
o‗rganish tartibi tushuniladi. Ya‘ni korxonani bilishni dastlabki o‗rganish usulidir.
Gorizontal tahlil-moliyaviy hisobot elementlari va ularning moddalarini
mutlaq va nisbiy farqlash orqali o‗zgarishlarini aniqlash usulidir.
Vertikal tahlil-mablag‗lar va ularning tashkil topish manbalarini, daromad va
xarajatlarni, moliyaviy hisobotlarning boshqa elementlarini tarkibiy o‗rganish
usulidir.
Trend tahlili – asos ko‗rsatkichiga nisbatan dinamik o‗rganish usulidir.
Qiyosiy tahlil – bir yoki bir nechta ko‗rsatkichlar
tizimini, turli obyektlar
bo‗yicha taqqoslash usulidir.
Moliyaviy koeffitsiyentlar tahlili – moliyaviy hisobot elementlari va
moddalarini o‗zaro nisbatlash asosida aniqlanadigan ko‗rsatkichlar asosida
baholash usulidir.
Omilli tahlil – natijaviy ko‗rsatkichga ta‘sir etuvchi birliklarni va hisob kitob
qilish mumkin bo‗lgan birliklarda
aniqlash usulidir
8
.
7
Рахимов М.Ю. Иқтисодиѐт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод,
2015.-316 б., Ефимова О.В. [и др.]. Анализфинансовойотчетности./учеб.пособие / - М.: Омега-Л,
2013. - 388 с., K. R. SubramanyamFINANCIAL
STATEMENT ANALYSIS, ELEVENTH
EDITIONPublished by McGraw-Hill Education, 2 Penn Plaza, New York, NY 10121. Copyright © 2014
by
,
Карлин Т.Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP) Учебник. — М.: ИНФРА-М, 1998.
— 448 с. — ISBN 5-86225-675-Х, Бернстайн Л.А. Анализ финансовых отчетов М.: Финансы и
статистика. 2003, -622 ст.,
Вахрушиной М.А. Анализ финансовый отчетности.М.: Финансы и
статистика 2007. 367 стр
8
Рахимов М.Ю. Иқтисодиѐт субъектлари молиявий ҳолатининг таҳлили.Т.: Молия –иқтисод,
2015.-316 б., Ефимова О.В. [и др.]. Анализфинансовойотчетности./учеб.пособие / - М.: Омега-Л,
2013. - 388 с., K. R. SubramanyamFINANCIAL STATEMENT ANALYSIS, ELEVENTH
EDITIONPublished by McGraw-Hill Education, 2 Penn Plaza, New York, NY 10121. Copyright © 2014
by
,
Карлин Т.Р. Анализ финансовых отчетов (на основе GAAP) Учебник. — М.: ИНФРА-М, 1998.
— 448 с. — ISBN 5-86225-675-Х, Бернстайн Л.А. Анализ финансовых отчетов М.: Финансы и
статистика. 2003, -622 ст.,
Вахрушиной М.А. Анализ финансовый отчетности.М.: Финансы и
статистика 2007. 367 стр
69
Moliyaviy tahlil usullari qatoriga ayrim manbalarda‚ shuningdek,
taqqoslama (solishtirma) tahlil,
loyihaviy tahlil, diskontlash usullari ham
kiritiladiki ushbu usullar iqtisodchilar guruhiga kiruvchi boshqa mutaxassislar
tomonidan ko‗proq qo‗llaniladigan usullardir.
Yuqorida keltirilgan usullar tahlilchilarning barcha qatlami uchun yagona
usullar sifatida foydalaniladi.
Tahlil usullarining sxematik tushuntirish
ularni anglashni yanada
osonlashtiradi. Shu sababli‚ bir xil holatning har xil jihatlarini aks ettiruvchi
moliyaviy hisobot elementlari moddalariga nisbatan, shuningdek‚ moliyaviy holat
ko‗rsatkichlariga nisbatan ushbu usullarning tasnifini berib o‗tamiz.
Moliyaviy hisobotni «o‗qish». Moliyaviy hisobotni «o‗qish» deganda
ko‗pincha moliyaviy hisobotning manzilligi (egasi) mulki shakli (xususiy,
aksionerlik, h.k.), o‗lchov birligi (milliy va xorijiy valyuta), yuridik manzilli,
davriyligi (qaysi davrga to‗zilishi) tasniflash tushuniladi. Aslida o‗qish
kengroq
tushuncha. Unda mulkning o‗ziga va qarzga olingan qismlarga bo‗linishi, agar
korxonada pul mablag‗lari bo‗lsa‚ ular hozirda kimga tegishli ekanligi, agar
korxona foydaga ega bo‗lsa‚ ular qaysi aktivlarda shakllanganligi (moliyaviy va
nomoliyaviy ko‗rinishda ekanligi), balansning o‗sishi nimani izohlashi, agar
korxona moliyaviy barqaror bo‗lsa yoki nobarqaror bo‗lsa u balansda qanday
joylashuvi kabi masalalarni ham qamrab olmog‗i lozim.
Gorizontal tahlil – alohida moliyaviy ko‗rsatkichlarni o‗zaro
taqqoslash
orqali moliyaviy holatdagi o‗zgarishlarga baho berish usuli hisoblanadi.
O‗zgarishlar, mutlaq va nisbiy ifodalarda aniqlanadi.
Moliyaviy hisobot elementlari va moddalarini, moliyaviy ko‗rsatkichlarni
gorizontal tahlil asosida ularning o‗sish darajalariga baho beriladi.
Moliyaviy tahlilda gorizontal tahlilning quyidagi shakllaridan foydalaniladi.
1.Hisobot davri moliyaviy ko‗rsatkichlarni o‗tgan yilning shu davri (dekada,
oy, chorak) ko‗rsatkichlari bilan taqqoslash;
2.Hisobotning moliyaviy ko‗rsatkichlarini o‗tgan yilning shu davri
ko‗rsatkichi bilan taqqoslash (masalan joriy davr 1-choragini o‗tgan yilning 1-
choragi bilan taqqoslash)
3-Bir necha yillar bo‗yicha moliyaviy ko‗rsatkichlarni taqqoslash.