Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

Buxgalteriya balansining gorizontal tahlili
 
Balans aktivi 
 
Hisobot davri 
boshiga 
Hisobot davri 
oxiriga 
Farqi 
+,-
O„sishi, 
% 
1 
2 
3 
4(3-2) 
5(3/2)*100-100 
Aktiv 
 
 
 
 
Uzoq muddatli 
aktivlar 
UM0 
Um1 
UM1-
UM0 
UM1/UM0*100-100 
Joriy aktivlar 
JA0 
JA1 
JA1-JA1 
JA1/JA1*100-100 
Aktiv jami 
A0 
A1 
A1-A0 
A1/A0*100-100 
Passiv 
O‗z mablag‗lari 
manbasi 
O‗M0 
O‗M1 
O‗M1-
O‗M0 
O‗M1/O‗M0*100-
100 
Majburiyatlar 
M0 
M1 
M1-M0 
M1/M0*100-100 
Passiv jami 
P0 
P1 
P1-P0 
P1/P0*100-100 
Vertikal tahlil - gorizontal tahlilni to‗ldiruvchi usuli sifatida moliyaviy 
hisobot elementlari, moddalarining tarkibiy jihatlariga baho berishni xarakterlaydi. 
Ushbu jihatlarni moliyaviy hisobotlarning barcha shakllariga nisbatan qo‗llash 
mumkin. Umumiy tarkibda yakka birliklarninng salmog‗i va ularning o‗zgarishlari 
asosida korxona moliyaviy holatini tashxislash yanada osonlashadi. Korxonani 
moliyaviy ahvolini anglash, bilishda asosiy jihatlar jami tarkibda birlik qatorlarni 
to‗g‗ri nisbatlashga qaratiladi. 
2.35-jadval 
Buxgalteriya balansining vertikal tahlili
Balans 
moddalari 
O„tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi 
 
Summ
a 
% 
Summ
a 
% 
Summa 
% 
1 
2 
3 
4 
5 
6(4-2) 
7(5-3) 
Aktiv 
 
 
 
 
 
Uzoq 
muddatli 
aktivlar 
UM0 
UM/A0*10
0 
Um1 
Um1/A1*10
0 
Um1- 
UM0 
Um1/ 
UM0
 
Joriy 
aktivlar 
JA0 
JA0/A0*10
0
 
JA1 
JA1/A1*10
0 
JA1- JA0 
JA1/ JA0
 
Aktiv jami 
A0 
100 
A1 
100 
A1- A0 
A1/A0
 
Passiv 
 
 
O‗z 
mablag‗lari 
manbasi 
O‗M0 
O‗M0/P0*100 
O‗M1 
O‗M1/P1*100 O‗M1- O‗M0 O‗M1/O‗M0
 
Majburiyatlar 
M0 
M0/P0*100 
M1 
M1/P1*100 
M1- M0 
M1/ M0
 
Passiv jami 
P0 
100 
P1 
100 
P1- P0 
P1/ P0
 

---

71 
2.36-jadval 
Moliyaviy natijalarning gorizontal va vertikal tahlili 
Moliyaviy natija 
qatorlari 
Belgi 
O„tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi 
O„si-
shi 
Sum
ma 
% 
Sum
ma 
% 
Sum
ma 
% 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7(5-3) 8(6-
4) 
9(5/3
*100
-100) 
Mahsulot sotishdan 
yalpi foyda 
Yaf 
Yaf0 Yaf0/Sn
0*100 
Yaf1 Yaf1/Sn
1*100 
X 
U 
Z 
Asosiy faoliyatning 
natijasi 
An 
An0 
An0/Sn0
*100 
An1 
An1/Sn1
*100 
X 
U 
Z 
Moliyaviy faoliyat 
natijasi 
Mn 
Mn0 Mn0/Sn0
*100 
Mn1 Mn1/Sn1
*100 
X 
U 
Z 
Favqulodda natija 
Fn 
Fn0 
Fn0/Sn0
*100 
Fn1 
Fn1/Sn1
*100 
X 
U 
Z 
Soliq 
to‗loviga 
qadar natija 
Sn 
Sn0 
100 
Sn1 
100 
X 
U 
Z 
Foydadan soliq va 
boshqa soliqlar 
Fs 
Fs0 
Fs0/Sn0*
100 
Fs1 
Fs1/Sn1*
100 
X 
U 
Z 
Sof foyda 
Sf 
Sf0 
Sf0/Sn0*
100 
Sf1 
Sf1/Sn1*
100 
X 
U 
Z 
Xuddi shu jihat tarkibiy tahlilni pul oqimini umumiy qatorlarida, (operatsion 
faoliyatdan pul oqimi, investitsion faoliyatdan pul oqimi, moliyaviy faoliyatdan 
pul oqimi, soliqlanishdan pul oqimi qatorlari bo‗yicha) asosiy vositalarning 
tarkibiy tuzilishida (yer, bino, inshoot, uzatuvchi moslamalar, mashina va 
uskunalar, transport vositalari va h.k.), xususiy kapitalni tarkibiy tuzilishida (ustav 
kapitali, qo‗shilgan kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda qatorlari 
bo‗yicha) ham qo‗llash mumkin. 
Vertikal tahlil gorizonatal tahlil asosidagina bir butunlikka erishadi. Shu 
sababli ularni doimo birgalikda va umumiylikda foydalanish kuzatiladi. Ularni bir-
biridan holi tarzda qo‗llash orqali tahlilning to‗liqligini ta‘min etib bo‗lmaydi.
Trend tahlili –
asos tahlili sifatida dinamik o‗zgarishlarni baholashda eng 
ko‗p qo‗llaniladigan usul hisoblanadi. Ushbu usul yordamida yaqin va uzoq 
davriylikdagi o‗zgarishlarga mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. Trend 
tahlilidan ko‗pincha aktivlar o‗zgarishini baholashda, foyda va uning o‗sishini 
baholashda, investitsiyalar hajmini baholashda foydalaniladi. 

---

72 
2.37-jadval 
Moliyaviy hisobot elementlarini trend tahlili 
 
Yillar 
 
 
Avtonomiya 
koeffitsiyenti
 
O„zgarishi +,- 
Oldingi yilga 
nisbatan 
Bazis davriga 
nisbatan 
summa 
% summa 
% 
2014 
K1 
X 
x 
x 
x 
2015 
K2 
K2-K1 
K2/K1 
K2-K1 
K2/K1 
2016 
K3 
K3-K2 
K3/K2 
K3-K1 
K3/K1 
2017 
K4 
K4-K3 
K4/K3 
K4-K1 
K4/K1 
2018 
K5 
K5-K4 
K5/K4 
K5-K1 
K5/K1 
2.38-jadval 
Moliyaviy ko„rsatkichlarni o„tgan yillarga nisbatan o„zgarishlarini 
tahlili 
Ko‗rsat-
kichlar 
Foyda 
Sotishdan tushum 
Aktivlar summasi 
Oldingi 
yilga 
nisbatan 
Bazis 
davrga 
nisbatan 
Oldingi
yilga
nisbatan 
Bazis
davrga 
nisbatan 
Oldingi 
yilga 
nisbatan 
Bazis 
davrga 
nisbatan 
Mutlaq ifoda 
2014 
F0 
x 
ST0 
x 
A0 
x 
2015 
F1-F0 
F1-F0 
ST1-ST0 
ST1-ST0 
A1-A0 
A1-A0 
2016 
F2-F1 
F2-F0 
ST2-ST1 
ST2-ST0 
A2-A1 
A2-A0 
2017 
F3-F2 
F3-F0 
ST3-ST2 
ST3-ST0 
A3-A2 
A3-A0 
2018 
F4-F3 
F4-F0 
ST4-ST3 
ST4-ST0 
A4-A3 
A4-A0 
Nisbiy ifoda 
2014 
F0 
x 
ST0 
x 
A0 
x 
2015 
F1/F0 
F1/F0 
ST1/ST0 
ST1/ST0 
A1/A0 
A1/A0 
2016 
F2/F1 
F2/F0 
ST2/ST1 
ST2/ST0 
A2/A1 
A2/A0 
2017 
F3/F2 
F3/F0 
ST3/ST2 
ST3/ST0 
A3/A2 
A3/A0 
2018 
F4/F3 
F4/F0 
ST4/ST3 
ST4/ST0 
A4/A3 
A4/A0 
Trend tahlili asosida‚ shuningdek‚ ko‗rsatkichlarning aloqadorlik darajasiga, 
o‗rtacha o‗sish darajalarining holatiga ham baho beriladi. 
Koeffitsiyentlar tahlili usuli. Korxona faoliyatiga baho berishda mutlaq 
ifodalar moliyaviy holatning barcha qirralarini ochib bera olmaydi. shu sababli 
ko‗p hollarda nisbiy ifodalardan ham foydalaniladi.
Nisbiy ifodalar fanda moliyaviy koeffitsiyentlar deb nomlanib ularning har 
biri korxona moliyaviy holatining muhim jihatlarini o‗zida ifoda etishi bilan 
farqlanadi. 
Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlashning quyidagi muhim jihatlarini 
xarakterlash lozim: 

---

73 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – 2 yoki undan ortiq ko‗rsatkichlarni o‗zaro 
nisbatlash orqali topiladi (nisbatlash o‗z mazmuniga va tasnifiga ega bo‗lmog‗i va 
moliyaviy holatiga baho berishda yangi bir ko‗rsatkichni ifoda etishi lozim); 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – faqat rasmiy chop etiladigan moliyaviy 
hisobot ma‘lumotlari asosida aniqlanadi (moliyaviy koeffitsiyentlar bitta yoki bir 
nechta moliyaviy hisobot qatorlarini, shuningdek‚ ularning jamlangan birliklarini 
nisbatlash orqali hisoblanadi); 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – bir xil jaryonning har xil jihatlarini ifodalaydi 
(masalan korxona to‗lov layoqatini baholashda, uning mutlaq, oraliq va umumiy 
ko‗rsatkichlarini tarkiblanishi); 
– moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlashda alohida ko‗rsatkichlarni jamlash 
imkoniyati mavjud (masalan, korxona moliyaviy holatining reyting baholashda 
ko‗rsatkichlarning 
jamlanishi 
yoki 
iqtisodiy 
nochorlikni 
aniqlashda 
ko‗rsatkichlarning jamlanishi). 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – bir xil o‗lchovga ega; 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – korxona faoliyat samaradorligini kompleks 
baholash imkonini beradi; 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – har xil jarayonning bir xil jihatlari mazmunini 
xarakterlaydi (Asosiy vositalarning eskirishi va yaroqlilik koeffitsiyentlari har xil 
jihat, ularning birligi esa bitta jihat)dan iborat; 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – mutlaq darajadagi qiymatning qanday 
bo‗lishidan qat‘iy nazar barcha korxona va tashkilotlar ko‗rsatkichlarini qiyosiy 
taqqoslash imkonini beradi. 
Moliyaviy koeffitsiyentlarning tarkibiy va muvofiqlashtiruvchi turlari 
xarakterlanadi. Tarkiliy moliyaviy koeffitsiyentlar bir xil asosli jamlangan 
qatorlarda birlik qatorlarning salomog‗ini xarakterlasa, muvofiqlashtiruvchi 
koeffitsiyentlar esa har xil asosli ko‗rsatkichlarni o‗zaro nisbatlash orqali 
hisoblanadi. 
Tarkibiy koeffitsiyentlarga – korxona mol-mulki tarkibida uzoq muddatli va 
joriy aktivlarning salmog‗i, joriy aktivlar tarkibida likvid aktivlar (tovar moddiy 
zaxiralar, debitorlik majburiyatlari, pul mablag‗lari)ning salmog‗i, jami manbalar 
tarkibida o‗z va qarz mablag‗lari salmog‗i, majburiyatlar tarkibida uzoq va qisqa 
muddatli majburiyatlar salmog‗i va boshqa tarkibiy koeffitsiyentlar kiradi. 
Muvofiqlashtiruvchi koeffitsiyentlarga moliyaviy mustaqillik, barqarorlik, 
rentabellik ko‗rsatkichlari, to‗lov layoqati ko‗rsatkichlari kiradi. 

---

74 
Moliyaviy koeffitsiyentlarni jamlangan qatori bo‗yicha quyidagi tarkibini 
tuzib chiqish mumkin
9
. 

to‗lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyenti 

moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari 

daromadlik (rentabellik) koeffitsiyentlari 

bozor aktivligi koeffitsiyentlari 

ish aktivligi koeffitsiyentlari 
Moliyaviy koeffitsiyentlarninn har bir guruhi o‗z ichiga bir nechta 
ko‗rsatkichlarni oladi. 
To‗lov layoqati va likvidlik koeffitsiyentlari qatoriga mutlaq; oraliq, 
umumiy to‗lov layoqati ko‗rsatkichlari kiradi (ayrim manbalarda ushbu 
ko‗rsatkichlar mutlaq, tez likvidlik va joriy likvidlik deb nomlanadi). 
2.39-jadval