I. M. Mustafayev O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Botanika instituti katta

a
b

---

152
Yashash muhitidan kelib chiqib hasharotlar urug‘langan 
tuxum larini turli muhitlarga qo‘yadi 
(
10.22-rasm)
. 
Nima deb o‘ylaysiz, tuxum endi qanday rivojlanadi?
Urg‘ochisi qo‘ygan tuxumlar o‘sib rivojlanadi va lichinkaga 
aylanadi. Hasharotlar rivojlanish davrlariga qarab quyidagi guruh-
larga bo‘linadi:
1. Chala o‘zgarish (chala metamorfoz) bilan rivojlanuvchi 
hasharotlar.
2. To‘liq o‘zgarish (to‘liq metamorfoz) bilan rivojlanuvchi 
hasharotlar.
Chala o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlarda tuxumdan 
chiqqan lichinka juda faol oziqlanadi va o‘sib rivojlanadi. Lichinka bir necha marta tullab (xi-
tinli qobig‘ini tashlab), voyaga yetgan hasharotga aylanadi. To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi 
hasharotlarning tuxum dan chiqqan lichinkalari tashqi va ichki tuzilishi bilan voyaga yetgan
-
laridan farq qiladi. So‘nggi marta tullaganidan keyin lichinka g‘umbakka aylanadi. G‘umbak 
hasharot rivojlanishidagi tinim davri bo‘lib, oziqlanmaydi, harakatlanmaydi. Bu davrda murak
-
kab o‘zgarishlar natijasida voyaga yetgan hasharotga xos bo‘lgan organlar shakllanadi. Chala 
o‘zgarish bilan rivojlanuvchi hasharotlarda g‘umbaklik davri kuzatilmaydi.
Chala o‘zgarish bilan rivojlanuvchi 
hasharotlar
To‘liq o‘zgarish bilan rivojlanuvchi 
hasharotlar
Tuxum
→
lichinka
→
voyaga yetgan hasharot
Tuxum
→
lichinka
→
g‘umbak
→
voyaga yetgan 
hasharot
Suvaraklar, chigirtkalar, ninachilar, qandalalar 
Qo‘ng‘izlar, kapalaklar, pashshalar, chumolilar, arilar.
Amfibiyalarning ko‘payishi.
May va aprel ning 
iliq kunlarida ko‘l baqasida ko‘payish instinkt lari 
kuzatiladi. Erkak baqalar baland ovozda “sayray” 
boshlashadi. Buning uchun ularda maxsus ovoz 
chiqaradigan organ 
rezonatorlari
mavjud 
(
10.23-rasm)
. 
Jinsiy sistemasi xuddi baliqlarnikiday, 
urg‘ochilarida tana bo‘shlig‘ida joylashgan bir juft 
tuxumdon, erkaklarida buyrak yaqinida joylash
-
gan bir juft urug‘dondan iborat. Yetilgan tuxum 
hujayralar tuxum yo‘lida shilimshiq qobiq bilan 
o‘ralib kloakaga, u yerdan tashqariga chiqariladi. 
Amfibiyalarda tashqi urug‘lanish kuzatiladi. Urug‘langan tuxumlar suv yuzasida to‘p-to‘p bo‘lib 
qalqib yuradi. Tuxum larning ustki qismi qoramtir tusda bo‘lganidan quyosh nuri ta’sirida yax
-
shi isiydi. Ulardan bir yarim haftadan keyin lichinka – itbaliq rivojlanib chiqadi. Itbaliq dastlab 
tuxumdan qolgan oziq moddalar bilan, keyinchalik mayda suvo‘tlar, mikroorganizmlar bilan 
10.23-rasm
. 
Erkak baqaning rezonatorlari.
10.22-rasm.
Urg‘ochi hasharot
-
ning tuxum qo‘yish jarayoni.

---

153
oziqlanadi. Itbaliq ichki va tashqi tuzilishi bo‘yicha 
mayda baliqlarga o‘xshaydi. Uning ikki yonida joy
-
lashgan ikki tutam tashqi jabralari, ikki kamerali 
yuragi, bitta qon aylanish doirasi va yon chizig‘i 
kabi organlari bo‘ladi. Rivojlanish jarayo 
nida 
dastlab orqa, keyin oldingi oyoqlari paydo bo‘ladi, 
qon aylanish sistemasi organlari ham qayta quri
-
lib, uch kamerali yurak, ikkita qon aylanish doirasi 
paydo bo‘ladi. O‘pkalar hosil bo‘ladi va itbaliq 
tez-tez suv yuzasiga nafas olish uchun ko‘tariladi. 
Dumi asta-sekin qisqarib, voyaga yetgan baqaga 
aylanadi
(
10.24-rasm)
.