G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va

I tip shartli 
reflekslar
yoki mumtoz shartli reflekslar deb ataladi. Bu reflekslar tufayli, signallarni 
shartsiz-reflektorli faoliyat tomonga sezilarli kengayishi hisobiga, passiv 
adaptasiyaga erishiladi. Bunda hayvon, hodisaning passiv ishtirokchisi sifatida 
chiqadi va ularni ketma-ketligini tubdan o‗zgartirish imkoniyatiga ega bo‗lmaydi. 
Hayvonning faol maqsadga yo‗naltirilgan faoliyati asosida namoyon 
bo‗ladigan shartli reflekslar mustaqil shaklga birlashtiriladi. Bunda, hodisalarning 
ketma-ketligi nafaqat tashqi signallarga, balki hayvonning xulq-atvoriga ham bog‗liq 
bo‗ladi. Masalan, tajriba kamerasidagi kalamush behosdan pedalni bosganda, darhol 
uni ovqat bilan rag‗batlantiriladi. Agar, pedalni bosishidan oldin begona 
qo‗zg‗atuvchi ham qo‗shilsa, quyidagicha zanjirli aloqa o‗rnatiladi: signal 

pedalni 
bosish 

ovqat. O‗rganishning bunday faol xarakteri, o‗rta bo‗g‗inda – pedalni 
bosishda mujassamlashgan bo‗lib, uni o‗z vaqtida bajarilishiga ovqat topish xulq-
atvor aktini muvaffaqiyatli bajarilishi bog‗liqdir. Bunda, pedalni bosishning o‗zi, 

---

178 
ovqatni olish bilan hech qanday genetik aloqaga ega emas. Bunday shartli reflekslar 
instrumental yoki 
II tip shartli reflekslar
deb ataladi. Bularga, operant o‗rganish yoki 
dressirovkaning («sinov va xato» yordamida o‗rganish) turli shakllari ham kiritiladi. 
Asab tizimi rivojlangan, voyaga yetgan hayvonlarga ko‗proq xos bo‗lgan 
o‗rganishning yuksak shakllari, konseptual ma‘noda, atrof-muhitning funksional 
strukturasini shakllantirish xususiyatiga, ya‘ni atrof-muhitning bir butun obrazini 
shakllantirishga tayanadi. Kognitiv o‗rganishning bunday shakllari, muhitning 
alohida komponentlari o‗rtasidagi aloqalar qonunlarini chiqarishga asoslanadi va 
ilgarigi ikki shakldagi o‗rganishga asoslangan. 
I.S.Beritashvilining (1936) fikricha, yuksak umurtqali hayvonlarda ovqatning 
joylashgan joyini ilk bor his qilgan paytidayoq, ovqatning obrazi yoki u to‗g‗risida va 
uni fazodagi joylashgan joyi to‗g‗risida konkret tasavvur hosil bo‗ladi. Ushbu obraz, 
uzoq muddat qaytadan yuzaga keltirilmasdan saqlanadi va har gal, ushbu muhitni 
yoki uning biron-bir komponenti his qilinganda, uni reproduksiya bo‗lishi natijasida, 
hayvon o‗zini bevosita ovqatni his qilgan paytidagidek tutadi. Bunday psixo-asabli 
xulq-atvor yoki obrazlar orqali yo‗naltirilgan xulq-atvorni shartli-reflektorli, 
avtomatlashtirilgan xulq-atvordan farqli ravishda, 
erkin xulq-atvor
deb atalgan. 
O‗rganishning bunday shaklida, psixo-asabli obraz bilan miyaning harakatlantiruvchi
markazi o‗rtasida vaqtinchalik asabli aloqalar o‗rnatiladi. Tashqi dunyoni sub‘ektiv 
aks etishi asosida yotgan obraz – bu, keyinchalik sodir bo‗ladigan reflektorli xulq-
atvorning bo‗lagidir. Obrazning bevosita faolligi, hayvonning xulq-atvorini 
boshqaruvchi orientirlanish reaksiyasi orqali amalga oshadi.
Psixo-asabli obraz orqali, birlamchi yo‗naltiruvchi individual xulq-atvor qayta 
trenirovka (mashq) qilinganda avtomatlashtiriladi va shartli reflektorli o‗rganishning 
barcha qonuniyatlari bo‗yicha amalga oshiriladi.
L.V.Krushinskiy (1977) xulq-atvorning mustaqil shakli sifatida hayvonlarning 
elementar fikrlash faoliyatini alohida ko‗rsatgan. Bu faoliyat, hayvonlarni tashqi 
muhitning predmetlari va hodisalarini bog‗lovchi oddiy empirik qonunlarini ilg‗ash 
qobiliyatida hamda yangi holatlarda xulq-atvor dasturini tuzish paytida ushbu 

---

179 
qonunlardan foydalanish imkoniyatida mujassamlashgan. Hayvonning elementar 
fikrlash faoliyatini (idrokini) namoyon bo‗lishi, qo‗zg‗atuvchining harakat 
yo‗nalishini ekstrapolyasiya qilish qobiliyati hisoblanadi. Hayvon o‗zining «hisobni 
boshlash tizimi»dan foydalangan holda ovqat yo‗nalishini o‗zgarishini 
ekstrapolyasiya qiladi. Bunda ovqat, yo‗lning ko‗proq qismida hayvonga 
ko‗rinmaydi. Hayvon bunday yo‗l bilan, o‗zining kelgusidagi xulq-atvori mantiqini 
qurishi uchun, muhitdagi o‗zgarishni oldindan his qilingan taktikasini ishlatadi.
Tanlash jarayonida, biologik ahamiyatga ega masalalarni eng tez yechilishini 
ta‘minlaydigan neyronli funksional konstellyasiyalar mustahkamlanib qoladi, degan 
tahmin mavjud. Ushbu lahzada ushlab qolingan qonunlarni, oldingi hayotda 
o‗rganilganlari bilan taqqoslash sodir bo‗ladi. Natijada, masalani yechishning eng 
adekvat yo‗lini tanlash amalga oshiriladi. Fikrlash faoliyatining namoyon bo‗lishiga 
insayt 
- o‗rganish (inglizcha ―insight‖ – ziyraklik, tushunish, intuisiya) atamalarini 
kiritish mumkin.
Ehtimoliy tashkiliy muhitda biologik evolyusiyaning muhim natijasi - ehtimolli 
prognoz qilish (oldindan aytib berish) qobiliyati hisoblanadi. Buning ostida, oldingi 
tajriba va holatni mavjudligi to‗g‗risidagi axborotning ehtimoliy strukturasiga 
asoslangan, kelajakni oldindan bilish yotadi. Ehtimoliy gipotezalarga mos ravishda, 
maqsadga erishishning eng ko‗p ehtimolligiga olib keluvchi kelgusi holatlardagi 
harakatlarga tayyorgarlik amalga oshiriladi. 
Ehtimollik o‗rganish nazariyasi statistik qonuniyatlarni bashorat qilish 
to‗g‗risidagi tasavvurlardan va sub‘ektni o‗rganish paytida xulq-atvorni optimal 
strategiyalarini tanlashdan kelib chiqadi. P.V.Simonov (1986), sub‘ektning axborotga 
ega bo‗lish darajasi maqsadga erishishning joriy sub‘ektiv ehtimolligiga bog‗liq deb 
hisoblaydi. Bunda, mavjud vositalar va muammoviy holatni baholash hisobga 
olinishi kerak. Yuksak umurtqali hayvonlar va inson, uzluksiz ehtimollik prognozga 
suyanadilar. Hayvonlar, o‗zining «beparvoligini» qurboni bo‗lib qolmaslik uchun, 
ovqat ob‘ektini izlash ehtimolligini prognoz qiladi. 
O‗rganishning eng oddiy shakllari ko‗p bo‗lgan paytda, faoliyatini ehtimollik 

---

180 
prognoz qilishga o‗rgatish, miyaning yuqori integ-rativ tizimlarini ishi bilan bog‗liq 
bo‗lgan eng murakkab miya jarayonlarining natijasi sifatida namoyon bo‗ladi.