G. M. K. Djabbarova, Z. A. Mamatova, U. R. Yusupova, I. I. Karimova, S. O. Mirzakulov oliy nerv faoliyati va
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Imprinting.
Yosh organizmni mustaqil hayotidagi birinchi qadamlari, hal 176 qiluvchi darajada, uni onasi bilan kontakt qilishiga bog‗liq bo‗lib, ular uni yashashini amalga oshiradi. Yangi tug‗ilgan hayvonni onasi bilan birlamchi aloqasini amalga oshiradigan xulq-atvor adaptasiyalarining majmui, embrional davrini qayta o‗zgarishi zanjirini yakunlovchisidek bo‗ladi va unga his qilish va reaksiya qilishning shakllangan mexanizmlarini amalga oshirish imkonini beradi. Bu jarayon imprinting (tasvirlash) deb ataladi. Ushbu hodisaning detallashtirilgan biologik tavsifini K.Lorens ta‘riflagan bo‗lib, u imprintingning to‗rtta asosiy xususiyatini ifodalagan: 1) noilojlik (kritik) yoki ta‘sirchanlik davri deb ataladigan, hayotning cheklangan davriga mos keladigan imprinting; 2) imprinting qaytmaydi, ya‘ni kritik davrda paydo bo‗lib, keyingi tajribasi tomonidan yo‗q qilinmaydi; 3) imprinting, mos ravishdagi xulq-atvor (masalan, jinsiy) hali rivojlanmagan paytda sodir bo‗lishi mumkin; boshqacha aytganda, imprinting yo‗li bilan o‗rganish qo‗llab-quvvatlashni talab qilmaydi; 4) imprinting paytida hayot uchun muhim ob‘ektning individual tavsifi emas, balki turga xos tavsiflari tasvirlanib qoladi. Masalan, jo‗ja tuxumdan chiqish paytida yonida faqat quyonni ko‗rsa, uning orqasidan ergashib ketaveradi. Taqlid qilish (imitasiya) natijasida hayvon, o‗z turiga mansub, boshqa hayvonlarning harakatlarini bevosita kuzatish orqali turga xos harakatlarni bajaradi. Bu, ayniqsa yosh hayvonlarga xos bo‗lib, ular ota-onalarining xulq-atvorini imitasiya qilish yo‗li bilan, o‗zining turiga xos xulq-atvor repertuarini turli ko‗rinishlarini o‗rganadi. L.A. Orbeli, imitasiyali xulq-atvorni turni saqlovchi asos, deb hisoblagan, chunki eng katta afzallik shundan iboratki, o‗z to‗dasining a‘zosini shikastlashishi aktida ishtirok etayotgan ‖tomoshabinlar‖ reflektorli himoya aktlarini ishlab chiqadilar va shu tarzda, kelgusida xavflardan qochishlari mumkin. Shunday qilib, mujassamlangan, noassosiativ o‗rganish mustaqil hayot kechirish davrining birinchi bosqichlarida zotning hayot faoliyatini ta‘minlaydi hamda turga xos xulq-atvor xarakteriga asos soladi. Ontogenezning ancha keyingi bosqichlarida, borgan sari yuqori darajada faol 177 xarakterga ega bo‗ladi. Organizmning bir butun biologik reaksiyasi (assosiativ, fakultativ o‗rganish) bilan birgalikda bo‗lishiga bog‗liq holda, signal ahamiyatiga ega bo‗lish qobiliyati bo‗lgan tashqi omillar spektri kengayadi. Bu davrda, o‗rganish samaraga bog‗liq xarakterga ega bo‗ladi, ya‘ni organizmni muhit bilan kontaktini samaraligi bilan belgilanadi. Assosiativ o‗rganish, qandaydir indifferent qo‗zg‗atuvchini organizmning faoliyati bilan vaqt birligida to‗g‗ri kelishi bilan xarakterlanadi. Bunday assosiasiyaning – shartli refleksning biologik mohiyati, uning signal ahamiyatiga ega ekanligida, ya‘ni ushbu qo‗zg‗atuvchi tomonidan keyingi hodisalarni bostirib kelishini va u bilan, o‗zaro hamkorlikka organizmni tayyorlovchi, ogohlantiruvchi omil rolini o‗ynashida. Qandaydir ravishda shartsiz-reflektorli reaksiyani imitasiya qiluvchi shartli reflekslar ishlab chiqish holati, so‗lak ajralishi yoki elektrli mudofaa reflekslar paytida kuzatilgan. Oxirgi holatda, masalan, begona qo‗zg‗atuvchi, itlarda oyoqlarini tortib olishga olib keluvchi kuchsiz elektrli og‗rituvchi rag‗bat bilan birga ta‘sir ko‗rsatilgan. Bir necha marta, ushbu ta‘sirlar birga o‗tkazilgandan keyin, shartli signalga ham shunday reaksiya yuzaga kelgan. Bunday shartli reflekslarni Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|