Microsoft Word 04 Kishlok xujaligida investitsion jarayonlar

28-mavzu. INVESTITSIYAVIY LOYIHALARNI KO‘P MEZONLI BAHOLASH 
USULLARI 
 
Investitsiyaviy loyihalarni ko‘p mezonli baholash va optimallashtirish muammolariga ko‘plab 
tadqiqotlar bag‘ishlangan bo‘lsada, bu yo‘nalish doimo dalzarb hisoblanadi, chunki, birinchidan 
muammoning fan va amaliyot uchun muhimligidan, ikkinchidan ko‘rsatkichlarni sonli va sifatiy 
birgalikda baholash, baholashning ko‘pdarajali ekanligi, ko‘pmezonli ko‘pdarajali avtomatik baholash 
uchun dasturiy vositalar ishlab chiqish kabi masalalar yetarlicha ishlanmaganligidandir. 
Investitsiyaviy loyiha yechimlarining eng yaxshi variantlarini tanlash uchun eng maqul 
yondoshuv bizningcha quyidagicha yechim variantlarini baholash va tanlashdir: 
1. Optimallik mezonlari bilan birgalikda yechim qabul qiluvchi shaxs tomonidan qo‘shimcha 
evristik ma'lumotlarni jalb chilish talab qilinadi; 
Valdning maksimallik mezoni yoki kafolatlangan natija prinsipi, optimallik sifatida W
i
variant 
tanlanadi, bunda matritsadagi me'yorlashgan ko‘rsatkichning minimal qiymatlaridan maksimali 
tanlanadi: 
W
i 
= max
i
min
j
,
Gurvits mezoni (pessimizm-optimizm mezoni deb atalib, loyiha variantlarini baholashda o‘ta 
pessimizmga ham, o‘ta yuzaki optimizmga ham berilmasdan baholashni taklif qiladi) quyidagi 
ko‘rinishga ega: 
H
i
= max
i
{α min
j
+(1- α) max
j
}, 
bu yerda α – koeffitsient, qiymatlari 0 va 1 oralig‘ida bo‘ladi. 
Laplas mezoni variantlar ko‘rsatkichlarining nafaqat “eng yomon” va “eng yaxshi” qiymatlarini, 
balki barcha qiymatlarini hisobga oladi, oraliq qiymatlari quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi: 
Bu yerda n – ustun bo‘yicha ko‘rsatkichlarning umumiy soni. 
ij
P
ij
P
ij
P
∑
=
Ρ
=
m
j
ij
j
m
S
1
1
max

---

183 
Sevidj mezoni bo‘yicha har bir variant uchun baholar to‘plamidan bahoning maksimal qiymati 
tanlanadi va hosil bo‘lganlar ichidan minimali tanlab olinadi: 
C = min
i
max
j
(max
i
P
ij 
- 
). 
2. Additivlik mezoni vektorli mezonlarni taqqoslash usullaridan biridir. Bu holda qo‘shimcha 
evristik ma'lumotlar yechim qabul qilish sohasining yetuk mutaxassislari bo‘lgan ekspertlar guruhidan 
olinadi. Bunday ma'lumotlar og‘irlik koeffitsienti sifatida qo‘llanilib, dastlabki ko‘rsatkichlar 
to‘plamiga beriladigan ustunlikni xarakterlaydi. Umuman olganda har bir variant bo‘yicha baholash 
shkala rangi sifatida ifodalanadi. 
Additivlik mezonida ahamiyatli o‘rinni ekspert baholash usuliga asoslangan α
j
egallaydi. 
Variantlar quyidagi formula bo‘yicha baholanadi: 
min F(X) =
, 
bu yerda 
- ko‘rsatkichlarning qiymatlari mos ravishda minimallashtiriladi (j=
) yoki 
maksimallashtiriladi (j= 
3. Ranglar bo‘yicha yoki ranglar summasi bo‘yicha integral reyting, bunda yuqoridagi ikkala 
yondoshuv bo‘yicha natijaviy baholar umumlashtiriladi, bu esa variantlarni nisbatan ob'ektiv natijaviy 
baholash imkonini beradi. 
Qo‘yilgan loyihaviy yechimlarni ko‘pmezonli ko‘pdarajali baholash va ularning eng yaxshisini 
tanlash uchun dasturiy ta'minot ishlab chiqilgan. 
Ishlab chiqilgan dasturiy ta'minot quyidagi funksiyalarni avtomatlashtirishni ta'minlovchi 
algoritmik va dasturiy vositalar majmuidan iborat: investitsion loyihaning yangi variantlarini 
shakllantirish; investitsion loyihaning mavjud variantlarini o‘zgartirish; foydalanuvchi bilan muloqat 
jarayonini tashkil qilish; investitsion loyihalarni optimallik mezonlari bo‘yicha baholash va tahlil 
qilish; loyihani tanlash va qabul qilish va h. 
Dasturiy vositalar quyidagi masalalarni yechishga mo‘ljallangan: 
-
Bir necha mezonlar bo‘yicha investitsion loyiha variantlarini baholash va tahlil etish (Vald, 
Gurvits, Laplas, Sevidj mezonlari, bir qancha integral reyting buyicha rangli shkalali baholash); 
-
loyihalarning jalb qiluvchanligini ko‘pmezonli baholash, bu loyihalarni dastlabki ishlashda,
hamkorlar uchun uning investitsion jalb qiluvchanligini baholash maqsadiga xizmat qiladi. Baholash 
quyidagi asosiy ko‘rsatkichlar orqali amalga oshiriladi: kapital qo‘yilmalarning iqtisodiy 
samaradorligi; kapital qo‘yilmalarning foydalilik darajasi; loyihani qoplash muddati; loyiha bo‘yicha 
investitsiyaviy va operatsiyaviy faoliyat natijalariga ko‘ra loyiha samaradorligini baholash; 
Loyihalarni baholash va o‘zaro taqqoslash quyidagi ko‘rsatkichlar bo‘yicha amalga oshiriladi: 
sof diskontlangan foyda; foydalilikning ichki me'yori; daromadlilik indeksi; investitsiya rentabelligi; 
-
kapitalni ko‘p davrli me'yorlashtirishda loyihalarni baholash. Bu moduldan investitsiya uchun 
mumkin bo‘lgan fondlarning cheklanganlik holatida foydalaniladi.