Lim vazirligi islom karimov nomidagi toshkent davlat texnika universiteti

 
11.3. Atrof muhitni ifloslantiruvchilarning
ekologo-toksikologik baholanishi
Sanoatning qishloq xo‘jaligining, transportning rivojlanishi, yerlarning 
o‘zlashtirilishi, kosmos va okeanning zabt etilishi biosfyeradagi fojiali o‘zgarishlarga 
olib keldi. Biosfyera hayotning tarqalish maydoni bo‘lib 3 qismdan iboratdir: 
1)
litosfyera; 
2)
gidrosfyera; 
3)
atmosfera. 
Shaharlar atmosferasining uglyerod oksidlari, azot (N), oltingugurt (S), 
qo‘rg‘oshin va simob birikmalari, shuningdek boshqa zaharli moddalar bilan 
ifloslanishi insonga jiddiy (sezilarli) ta’sir qilmoqda: daryo, ko‘l, dengiz va okean 
suvlarining og‘ir metallar birikmalari, neft, pestesidlar, radiaktiv moddalar bilan 
ifloslanishi ularning biologik zanjirga qo‘shilishi sababli biosfyera uchun xavfli 
bo‘lmoqda. 
Hozirda tuproqning qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan kimyoviy moddalar va 
yuqori toksik sanoat chiqindilari bilan intensiv ifloslanishi sodir bo‘lmoqda. Bu 
yerning zaharlanishiga, demak o‘simlik va yer osti suv manbalarining ham 
zaharlanishiga ham olib kelmoqda. 

---

71 
1.
Moddalarning atrof-muhitga kelib tushadigan konsentratsiyasi REK kattaligi 
bilan nazorat qilinadi. 
2.
Moddaning atrof-muhit obyektlaridagi (suv, tuproq, havo) barqarorligi ularning 
parchalanish davri bilan belgilanadi.
Hisoblashlar quyidagi formula bo‘yicha amalga oshiriladi: 
S(t) = C
0
Lnc
-kt
, 

bunda:
S(t) 

– byerilgan vaqtdagi konsentratsiya; 
S
0
– moddaning boshlang‘ich konsentratsiyasi; 
 k
 
– modda parchalanish reaksiyasi tezligi konstantasi; 

t
– vaqt. 
Biosfyera biologik tozalash funksiyasini bajaradi – tuproqda, suvda moddalarning 
parchalanishi, moddalarning o‘simliklar tomonidan buzilishi. Modda parchalanish 
xususiyatiga va tezligiga havo harorati, quyosh radiatsiyasi, yog‘ingarchilik miqdori 
ta’sir qiladi. 
3. Moddalarning atrof-muhitdagi harakatchanligi (migratsiya).
 
Moddalarning 
biosfyeradagi ko‘chishi asosan havo va suv orqali amalga oshadi. Migratsiyada modda 
kimyoviy bog‘lanishlarga kirishib, yana ham zaharli birikmalar hosil qilishi mumkin, 
ba’zida esa aksincha, moddalarning detoksikatsiyasi sodir bo‘ladi. Moddalar 
migratsiyasining asosiy harakyeristikasi ularning uchuvchanligi, yeruvchanligi va 
adsorbsion hususiyatidir. 
4.