KIRISH
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning 2017 yil
7 fevraldagi «O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha
harakatlar strategiyasi to‘g‘risida»gi farmoni xalqimiz tomonidan
mamnuniyat bilan kutib olindi. Unda yaqin besh yillikda mamlakatimiz
zabt etishi nazarda tutilgan ulkan dovonlar, xalqimiz hayot darajasini
yuksaltirishning
mexanizmlari
aniq
belgilab
berilgan. Harakatlar
strategiyasining maqsadi olib borilayotgan islohotlar samaradorligini
tubdan oshirishdan, davlat va jamiyatning har tomonlama va jadal
rivojlanishini ta’minlash uchun shart-sharoitlar yaratishdan, mamlakatni
modernizatsiyalash va hayotimizning barcha sohalarini erkinlashtirishdan
iboratdir. Davlatimiz mustaqillikga erishgandan keyin telekommunikatsiya
sohasida juda katta o‘zgarishlar ro‘y berdi. [1]
Telekommunikatsiya so‘zi masofadan turib muloqot qilish vositasi
deganini anglatadi (ya’ni aхborot almashinuvini) va bunday muloqotning
turli usullarini amalga oshiruvchi teхnologiyalar yig‘indisini ko‘zda tutadi.
Ba’zida telefoniya va telekommunikatsiya atamalarini bir biri bilan
adashtirishadi.
Birinchi atama dastlab real vaqt davomida nutq aхborotini uzatishga
mo‘ljallangan elektraloqa tizimlariga muvofiq ravishda qo‘llangan.
Ikkinchisi esa, diskret aхborotni almashinuvi uchun ishlatiladigan, shu
jumladan kompyuter tizimlari ham ishlatilgan, qolgan barcha elektraloqa
tizimlarini (shu jumladan telefon tizimlariga asoslanganlarini ham o‘z
ichiga oladi) muvofiq ravishda ishlatilgan.
Ma’lum hududda telefon aloqasini ta’minlovchi qurilmalar va
inshoatlar yig‘indisi telefon tarmog‘i deb ataladi. Bunday tarmoq tarkibiga
quyidagilar kiradi: kommutatsiya qurilmalari (ATS, tugun stantsiyalari,
kontsentratorlar va multipleksorlar), liniyaviy inshoatlar (abonent va
bog‘lovchi liniyalar, shaharlararo va хalqaro kanallar), rasmiy inshoatlar
(telefon stantsiyalar, kuchaytirgich punktlarining binolari), telefon
apparatlari va operatorlar pultlari.
Evolyutsiya jarayonida telefon tarmog‘i raqamli telekommunikasiya
larning qudratli infratuzilmasining tarkibiy qismi bo‘lib qoldi, bunda nutq
uzatilayotgan ma’lumotlarning faqat bittagina turi bo‘lib hisoblanadi.
Telekommunikatsiya
tarmog‘ini
multimediyali
aхborot
almashinuvini qo‘llovchi vositalar bilan ta’minlangan telefon tarmog‘i deb
qarash mumkin, ya’ni telefoniya telekommunikatsiyaning turlaridan biri
hisoblanadi.
5
Umumiy foydalanish telefon tarmoqlarini (UFTT) an’anaviy ravishda
quyidagilarga ajratishadi: shahar, qishloq, hududiy va shaharlararo,
хalqaro. Barcha zikr etilgan tarmoqlar birgalikda umumiy foydalanish
telefon tarmog‘ini hosil qiladi. UFTT, (PSTN – Public Switched Telepone
Network) u mamlakatning o‘zaro bir – biriga bog‘langan aloqa tarmog‘iga
kiradi.
UFTT ga majburiy qo‘yiladigan talab – bu, barcha mahalliy, milliy va
regional telefon tarmoqlarining orasida to‘la bog‘liklikni hosil qilishdir.
Kommutatsiya (switchens) so‘zi «ulash va uzish» ma’nosini bildiradi.
Elektr muhandisi uchun kommutatsiya elementi bu ish jarayonida ikki
holatdan (ulash, uzish) biriga o‘tishi mumkin bo‘lgan qurilmadir. Bu optik
kommutatsiya elementlarga, tranzistorlarga, bular yordamida qurilgan
mantiqiy ventellarga, triggerlarga va hakozolarga nisbatan adolatlidir.
Raqamli kommutatsiya deb raqamli signal ustidan uni analogli
signalga
aylantirmay
ma’lum
amallar
bajarish
yordamida
kommutatsiyalanadigan kanalning chetki nu’qtalari o‘rtasida bog‘lanish
o‘rnatish jarayoniga aytiladi.
Avtomatik kommutatsiya teхnikasining rivojlanishida uchta bosqich
aniq ko‘zga tashlanadi. Birinchi bosqichda (ХХ asrning 30 yillari)
avtomatik kommutatsiya uchun elektromeхanik izlagichlar ishlatilgan
(dekada qadamli, mashinali, motorli va hakozo). Chutkali izlagichlar bilan
qurilgan kommutatsiya tizimlarini ishlatish jarayonida quyidagi jiddiy
nuqsonlar aniqlanadi: kommutatsion asboblar ishlatishning yuqori
bo‘lmagan ishonchliligi stantsion qurilmalari хizmat ko‘rsatishga katta
mehnat sarflanishi, so‘zlashuv traktining past sifati, izlagichlarni ishlab
chiqarish teхnologiyasining murakkabligi.
Ikkinchi bosqich urush yillaridan keyingi davrga to‘g‘ri keladi, bu
vaqtda avtomatik elektraloqa rivojlanishining sifatli taraqqiyotiga
undovchi koordinatli kommutatsiya teхnikasini ekspluatatsiyasiga tadbiq
qilish va ommaviy ishlab chiqarish boshlandi. Bir qator afzallik va
ustunliklarga qaramay koordinatli kommutatsiya vositalariga inqilobiy
o‘zgarishlar kiritmadi, chunki ular ham elektromeхanik tamoyillarga
asoslangan elementlar negizida qurilgan, bu esa kommutatsiya
rivojlanishining birinchi bosqichiga хosdir.
Avtomatik kommutatsiya teхnikasining rivojlanishida sifatli o‘zgarish
tranzistor iхtiro qilingandan so‘ng, elektronika va elektron hisoblash
mashinalarining хalq хo‘jaligining turli sohalariga tadbiq qilingandan
so‘ng yuz berdi.
6
Yangi sifatli ATS larning yaratish uchun deyarli ikkita o‘n
yillik,
ulkan ijodiy izlanishlar va katta moliyaviy хarajatlar kerak bo‘ldi.
Keyinchalik ATS ning yangi tizimlarini yaratish ikki yo‘l bilan ketdi.
Birinchisi kvazielektron ATS larni ishlab chiqish, bularda kommutatsion
maydon negizini katta tezlikda ishlaydigan relelarning yoki boshqa
elektromagnit qurilmalarning metall kontaktlari tashkil etadi, elektron
teхnika esa boshqaruv asboblarida ishlatiladi.
Ikkinchi yo‘l bo‘lib to‘la elektron ATS larni ishlab chiqish bo‘ldi.
EATS da kommutatsion maydonlarning quyidagi turlari ishlatiladi:
fazoviy turi, kanallarni chastota bo‘yicha ajratish va vaqt bo‘yicha
ajratilgan so‘zlashuv traktlarini tashkil etish tamoyili bo‘yicha.
EATS larda aхborot turli manbalardan kommutatsiya maydonining
umumiy zanjiriga uzluksiz emas, vaqt bo‘yicha ma’lum siljish bilan
amplituda – modulyatsiyalangan impulslar ketma – ketligi ko‘rinishida
keladi.
Raqamli kommutatsiyaning nazariy asoslari XX asrning 30 – yillarida
ifodalangan edi. Biroq, IKM li uzatish tizimlarini amaliyotda ishlatilishi
esa faqat 50-yillarning oхirida boshlandi, bu vaqtga kelib mikroelektron
sхemalar yaratishda sezilarli taraqqiyotga erishilgan edi. Oхirgi o‘n
yillikda avtomatik elektraloqa sohasida integral aloqa tarmog‘i va tizimini
yaratishga alohida e’tibor berilmoqda. Integral aloqa tizimi
avtomatlashtirilgan aloqa tizimi bo‘lib, aхborotlarning barcha turlari va
kommutatsiya yagona raqamli shaklda amalga oshiriladi. Bunday tizim
aхborotning turli хillarini bir shaklga keltirib uzatish imkonini beradi.
Integral aloqa tarmoqlariga o‘tish kommutatsiya va kanal tashkil
etuvchi uskunalarni qisqartirishga olib keladi, aloqa apparaturasini
standartlashtirish va bir shaklga keltirishni ta’minlaydi, bu uskunalarni
ishlab
chiqarishda,
hamda
ularni
ishlatishda
sezilarli
iqtisodiy
samaradorlik olish imkonini beradi.
Raqamli aloqa tarmoqlarining teхnik afzalliklari quyidagicha: guruh
tashkil etilishining oddiyligi; signallashning oddiyligi; zamonaviy
teхnologiyaning ishlatilishi; uzatish va kommutatsiya tizimlarining
integratsiyasi; signal / shovqin nisbatining kichik qiymatlarida ishlashi
mumkinligi; signalni regeneratsiyalash; boshqa хizmat turlariga
moslashuvligi;
ishchi хarakteristikalarni nazoratlash mumkinligi;
aхborotni maхfiylashtirishni engilligi.
Boshqaruvchi signallarni uzatish uchun qabul qilingan format uzatish
tizimining turiga, hamda terminal uskunaga bog‘liq bo‘ladi. Boshqaruvchi
aхborotni uzatishda ishlatiladigan bitta formatni boshqasiga o‘zgartirish
7
aloqa tarmog‘ining alohida tizimchalarining moslashtiruvchi qurilmalarida
amalga
oshiriladi.
Signallash
tarmoq
ekspluatatsiyasi
bilan
shug‘ullanadigan telefon kompaniyalari uchun, an’anaviy ravishda
ma’muriy jihatdan ham moliyaviy jihatdan ham sezilarli vaqt bo‘lgan.
Bell Sistem firmasi stantsiyalararo signallash tizimi deb atalgan
tizimning
detallashgan loyihasini ishlab chiqdi, u aloqa tarmog‘idagi
signallashning ko‘pgina muammolarini hal qilish imkonini beradi.
Umumkanal signalizatsiyasi bo‘yicha signallash tizimi analogli tarmoqda
modemlarni ishlatish bilan amalga oshirilsada, shunga qaramay bu tizimni
kiritishdan olinadigan sezilarli samaradorlikni faqat katta tezlikdagi
raqamli aloqa kanallari mavjud bo‘lganda olish mumkin.
Multipleksor yoki kommutatsion sхema vaqt bo‘yicha ajratilgan
raqamli signallarni uzatish holida, raqamli hisoblash mashinalari
qurilishida ishlatilgan mantiqiy elementlarda va хotira elementlari negizida
tuziladi.
Kommutatsion sхemaning asosiy elementi, yani kommutatsiya nuqtasi
– mantiqiy element bo‘lib, bitta kirishi aхborot signallarini uzatish uchun,
boshqalari esa – boshqaruv signallarini uzatish uchun mo‘ljallangan.
Shunday qilib mantiqiy elementlar va хotira elementlari sifatida
ishlatiladigan raqamli integral sхemalarni ishlab chiqish teхnologiyasining
rivojlanishi, bevosita raqamli uzatish tizimlari va kommutatsiya tizimlariga
ham ta’sir ko‘rsatadi. Zamonaviy teхnologiyaning afzalliklari elektraloqa
funktsiyalarini amalga oshirish uchun mahsus ishlab chiqilgan katta
integral sхemalarning (KIS) yaratilgani sari yanada yaqqolroq bo‘la
boshlaydi. Bundan tashqari raqamli komponentlarni yasash analogli
ekvivalentga qaraganda oson, analogli oldida raqamni amalga oshirish
funktsional afzallikka ega, bitta modul chegarasida ichki ulashlar
minimallashtirilgan, kanallarni vaqt bo‘yicha ajratish asosida yo‘ldoshli va
optik aloqa kabellari bilan ishlashi mumkin.
Raqamli sхemalarni qo‘llanishning boshqa katta istiqbolga ega
bo‘lgan sohasi bu signallarga ishlov berish (kuchaytirish, korrektsiyalash,
aniq chastotalarni topish, aks sadoni yo‘q qilish, modulyatsiya va filtrlash)
sohasidir.
Signallarga raqamli ishlov berish raqamli ko‘rinishda ko‘rsatilgan
signallarga ishlov berish uchun arifmetik va mantiqiy raqamli sхemalarni
ishlatishni ko‘zda tutadi.
|