O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

4.5.rasm. Yuk avtomobilining electron tizimining 
Faoliyat yuritish sxemasi 

---

133 
Ma’lumotlar almashishini tashkil qilish
. Yangi texnika ishlab 
chiqarish jarayonida unda uzatiladigan ma’lumotlarning hajmi va 
EBB lar orasida tinimsiz ortib borishi hisobga olinadi. Odtda 
ma’lumotlarni abonentlar oralig‘ida almashish bo‘limlar oralig‘da, 
juft holatda, qismlar oralig‘ida analogli yoki raqamli ko‘rinishdagi 
habarlar, implysli-kenglik ko’rinishidagi habarlar yoki modular 
ko’rinishida bo‘lib, qo‘shilish jarayoniga yonaltiriladi (4.6
a
. rasm). 
Ananaviy elektroo‘tkazgichlarning zamonaviy mashinalarga 
o‘rnatishdagi 
noqulayliklarni 
ularning 
shtekerlaridagi 
ulash 
bo‘limlarining kamligi va kabelning texnologik imkoniyatlari 
to‘sqinlik qiladi. Misil uchun, don o‘ruvchi kombayinlardagi 
simlarning uzunligi 1,6 km ni tashkil qiladi, ularning tarkibida deyarli 
300 ulanish joylari mavjud va kontaktlar soni esa 2 000 dan ortiq. 
Yuqorida keltirilgan noqulaylikni bartaraf etish maqsadida 1980 yili 
Bosch firmasi tomonidan avtomobillar uchun CAN 
raqamli electron 
shina
(Controller Area Notwork – bortdagi nazorat tizimi) ishlab 
chiqdi. Hozirgi kunda bunday shinalar deyarli barcha mobil 
mashinalarda qo‘llanilmoqda. 
4.6.rasm. Ma’lumotlarni uzatishni tashkil qilish: 
a
– oddiy interfeys; b – CAN shinasidagi interfeys. 

---

134 
Qo
‘llaniladigan CAN shinalarining boshqa elektrojihozlarga 
nisbatan abzalliklari shundaki ularning og‘rligi va ulash simlarining 
soni ancha kam, yig‘ish qulay, ma’lumotlarni uzatish ishonchliligi 
yuqori, qo‘shimcha electron qurilmalari tez moslashadi; kamchiligi – 
har bir abonentning uch qismida electron bloki (kontroler) bo‘lishi 
shart. 
Abonentlarni 
yagona 
tizimga 
birlashtirish 
simlarning 
kamaytirishga olib keladi, chunki kata hajmdagi habarlarni uzatishni 
ikki simdan tashkil topgan o‘tkazgichlar yordamida ham bajarish 
mumkin, olingan qiymatlar esabir yo‘la bir necha EBB larda 
hisoblanadi (4.7 
b
. rasm). Boshqa turdagi tuzilishlarga (halqasimon 
yoki yulduzsimon shinalar) nisbatan, bunday yig‘ilgan tizimlarda 
buzilish extimoli ancha kam. Chiziqli CAN shinalari boshqa tizimda 
buzilish ro‘y berganida ham, EBB, datchiklar va bajaruvchi 
mexanizm bilan birgalikda, kerak bo‘lsa buzilgan tizimning 
buzilmagan elementlarini ishlatib o‘z faoliyatini davom ettirishi 
mumkin. 
CAN shinalari
chiziqli tizimlar
hisoblanadi, yoki 
multimasterli
, 
shina, yani, markaziy boshqaruv tizimiga ulanmagan shina, unga 
mashinaning barcha electron boshqariladigan tizimlarini ulash imkoni 
mavjud. CAN interfeysi yordamida hohlagan EBB bilan ma’lumot 
almashish imkoniyati mavjuddir, bunda ko‘rsatkichlar CAN umumiy 
shinasidan navbatma-navbat uzatiladi. Boshqa so‘z bilan aytganda, 
CAN shinasiga abonentlarning barchasi yuqori pog‘onadagi 
boshqaruvchilarning ishtirokisiz ulanish imkoni mavjud
.
CAN shinasi abonentlarning biron belgisi yoki manzili bo‘yicha 
ma’lumotlarni yubormay, balki ma’lumotning manosiga qarab 
yonaltiradi. Har ma’lumotga qattiq identifikator ulanadi, u 
ma’lumotning ma’nosiga bog‘liq bo‘ladi va boshqa ma’lumotlarga 
bog‘liqlik darajasini aniqlaydi. Har bir EBB, o‘zida to‘plangan 
ro‘yhatga taluqli (ma’lumotlarni filtrlash) ma’lumotlarni to‘playdi. 
CAN shinasiga ulangan har bir abonent, tizimning biron abonentiga 
taluqli bo‘lgan ma’lumotlarni yuborishi mumkin. Tizimning barcha 
ishtirokchilari, oxirgi ma’lumotning zarurligi to‘g‘risida hulosa 
chiqaradi, va shu hulosa bo‘yicha unga ishlov beradi yoki uni tashlab 
yuborishi ham mumkin. Har bir ma’lumotning yuborish yoki 
yubormaslik, 
identifikatorda 
ko‘rsatlgan, 
shu 
ma‘lumotning, 
mashinaning ishlash jarayoniga ta’siri bo‘yicha aniqlanadi. Ta’siri 

---

135 
uncha yuqori bo‘lmagan ma’lumotlarni qabul qilish avtomatik 
ravishda yuqori darajadagi boshqarish tizimlarini qo‘shilishi (4.7-
rasm) natijasida, shinaga kirish bo‘shaguncha bir niche marotaba 
yuborilishi mumkin.