O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

Aloqani 
interfeysli 
standarti
. 
Tashqi 
diagnostikalash 
qurilmasi bilan ma’lumotlarni almashtirish (testr, skaner va b.) uchun, 
mashinaga o‘rnatilgan tizimlardan ma’lum interfeysli aloqa talab 
etadi. Odatda, bu ISO 9141 standarti bo‘yicha qabul qilinadi va bir 
o‘tkazgichli yoki ikki o‘tkazgichli ajralgan tarmoqli interfeys “uzatish 
tarmog‘i” (K-tarmog‘i) va “ma’lumotni qabul qilish” (L-tarmog‘idan) 
tashkil topgan. Bunday ketma-ketlikdagi interfeysning ishlash tezligi 
10 boddan 10 Kbodgacha bo‘lishi mumkin. Diagnostikalash 
jarayonida tester EBB manziliga ma’lumotlarni yuboradi. Ulardan biri 
manzilni aniqlaydi va orqaga uzatmaning tezligini bildiruvchi kodni 
yuboradi. Impluslar oralig‘idagi vaqtni aniqlab, tester kelayotgan 
ma’lumotlarning tezligini aniqlaydi, avtomatik ravishda shu tezlikka 
moslashadi va bosqarish bloke bilan aloqa tiklaydi. 
Zamonaviy barcha EBB lari nosozlik to‘g‘risidagi ma’lumotdan 
tashqari boshqa diagnostikalash ma’lumotlarini boshqarish tizimining 
axborot yig‘uvchi bo‘limiga etkazib beradi. Bazi o‘z-o‘zini 
diagnostikalash boshqarish bloklaridagi ma‘lumotlar soni ellikka 
etishi mumkin, bu mikrokompyuterning imkoniyatlarining 50 % sarf 
boVlishiga sababchi bo‘ladi.
Mashina ishlab chiqaruvchi bir qancha ishlab chiqaruvchilar 
diagnostikalashga mo‘ljallangan electron tizimlarga ichki standartlarni 
tadbiq qiladilar, buning oqibatida mashinani ishlatuvchilar dilerlik 

---

137 
korxonalari orqali ularning jixozlarini har bir rusumdagi mashina 
uchun sotib olishga majbur bo‘ladi.
Umumiy yagona standartlarni tadbiq qilish bo‘yicha birinchi 
harakatlar 1988 yili Kaliforniyada sinab ko‘rilgan. Avtomobil 
injenerlarining birlashmasi (SAE) Kaliforniya hdudida qo‘llash uchun 
standart CARB
(
Californiya Air Resources Board) On Boord 
Diagnostic (OBD-I
) joriy qildi.
Quyidagi standart faqatgina dvigatelning elektro elementlari 
uchun tadbiq qilingan bo‘lib, ishlab bo‘lgan gazning tarkibiga, 
o‘tkazuvchilarda uzilish yoki qisqa to‘qnashuv alomatlari mavjud 
emasligini tekshirishga mo‘ljallangan edi. Hatolik to‘g‘risidagi 
ma’lumot priborlar panelida o‘rnatilgan lampaning ochib-yonishi 
natijasida yoki tashqi diagnostikalash yordamida boshqa habar 
yordamida malum qilinardi.
1996 yil AQSH ning transport vositalariga xizmat ko‘rsatish va 
ta’mirlash xizmati va atrof muxitni muxofaza qilish Agentligi 
tashabusi bilan yangi 
OBD-II diagnostikalash qurilmalari uchun 
standart
tadbiq qilindi, bu standartni qo‘llash amerika bozoriga 
kiritilayotgan barcha transport vositalari uchun majburiy hisoblanadi. 
Bu standartni qo‘llashdan asosiy maqsad, OBD-II skaneri yordamida 
har bir transport vositasining ishchi holatini (ekologik xafsizligini) 
aniqlashga sharoit yaratishdan iboratdir.
OBD-II standarti transport vositalarining asosiy tizimlariga 
taluqli bo‘lib – dvigatel, avtomatik transmissiya, tormoz tizimining 
blokirovkalash tizimini ajratkichi va xafsizlik yastiqchasiga taluqlidir. 
Transport vositalarining harakat xafsizligi va ekologiyaga ta’sir 
ko‘rsatmaydigan, faqatgina dilerlik priborlari priborlarda namoyon 
bo‘ladigan ko‘rsatkichlar, asosan ishlab chiqaruvchi korxona bilan 
kelishilgan standartlar bo‘yicha olinadi. 
2000 yilda Bosch firmasi tomonidan ishlab chiqarilgan 
EURO 
OBD (EOBD) standarti
barcha Evropa davlatlari uchun majburiy 
hisoblanadi. Bu standartning OBD-II standartdan farqi CAN protokoli 
bilan mustaxkamlanganligidir. EOBD diagnostikalash darchasi 
amerikalik darchaga juda o‘xshash bo‘lsada, u qo‘shimcha CAN 
shinasi bilan ulangan, hamda zaxira kontaktlari mavjuddir. 
Hozirgi kunda EOBD-standartlari bilan mobil mashinalarida 
maxsus protokollar ham qo‘llaniladi, ular yordamida EBB bilan 

---

138 
boshqariladigan bir qancha kuch agregatlari va boshqa tizimlar 
to‘g‘risida ma’lumotlar olish imkoniyati mavjuddir.
Maxsus 
dilerlik 
priborlari 
uchun 
ishlab 
chiqaruvchi 
korxonaning 
ichki 
standarti 
(OEM)
ishlab 
chiqilgan, 
bu 
diagnostikalash vaqtida mobil mashina to‘g‘risida imkon boricha 
to‘liq ma’lumot berish bilan birgalikda, ishlatish davrida yuzaga 
keladigan nosozliklar to‘g‘risida ma’lumot berishi kerak. Odatda 
yangi mashina ishlab chiqarilganidan so‘ng bir necha yil o‘tgan bo‘lsa 
ham, ishlab chiqaruvchi diagnostikalashda electron bloklar va 
algoritmlarning hatoliklari va bartaraf etish to‘g‘risida ma’lumotlar 
bermaydi, diagnostikalash hquqi faqatgina dilerlik korxonalarigina 
berilishi mumkin.
Mobil mashinalarning electron tizimlaridagi aloqani almashish 
tizimini rivojlantirish ko‘p holatda optic-tolali o‘tkazgichlarni 
qo‘llashga bog‘liqdir, hozirgi kunda ular asosan multimediali 
tizimlarda qo‘llanilmoqda. Optik-tolalar katta hajmdagi ma’lumotlarni 
juda tez suratda uzatishni taminlaydi, bu electron tizimlarning 
imkoniyatini yanada oshirishga olib keladi. Bunday fikrlarni amalga 
oshirish bir qancha ishlab chiqaruvchilar bilanbir turdagi interfeys 
tuzish bo‘yicha kelishuv talab etadi. 
Bosch firmasi birinchilar 
qatorida barcha boshqarish 
tizimlarini va mashinaning ishchi organlarini sozlash standartini
taklif etdi va 
Carironik programma paketida 
buni ommaga tarqatdi. 
Ishlab chiqaruvchining fikricha, boshqarishdagi turli vazifalar bir 
necha EBB yordamida amalga oshiriladi, ularni boshqarish esa 
mashinaning markaziy kordinatori orqali olib boriladi. 
Hozirgi kunda mashinani diagnostikalashda tashqi qurilmalar 
bilan ma’lumot almashishi uchun bir necha standartlardan (OBD-I, 
OBD-II, 
EOBD 
va 
OEM) 
foydalaniladi, 
ular 
yordamida 
diagnostikalash testori va EBB oralig‘idagi protokollar tuziladi: 

ISO 14230 (KVP Keyword 2000); 

ISO 9141, SAE J 1850 PWM (keng-implusli modulyatsiya) yoki 
VPW (o
‘zgaruvchan keng-impulisli moduliyatsiya);

ISO 15765 (CAN-shinasi bo
‘yicha protocol, EOBD bo‘yicha 
qabul qilingan).
ISO 14230 va ISO 9141 protokollari apparatlarda amalga oshiriladi, 
lekin ma’lumotlarni almashish hajmi bilan farqlanadi (ISO 9141 standarti K va 
L yolaklaridan foydalanadi, ISO 14230 esa – faqatgina K yolagidan 
foydalanadi). SAE J 1850 PWM va SAE J 1850 VPW protokollarining nomi bir 

---

139 
hil bo
‘lsa ham, ularning vazifasi bir-biriga mos emas va ISO 9141 
standartidan farqlanadi. CAN protokoli ISO 15765-4 standartining 
kelajagi ancha porloq, bu bundan avvalgi ISO 15031, ISO 11898-2 va 
boshqa turdosh standartlar bilan farqlansa ham. 
Mashinaning 
o
‘ziga 
o‘rnatilgan 
tizimlar 
yordamida 
diagnostikalash. 
Mashinalarning 
elektron 
bloklari, 
bajaruvchi 
elementlari va datchiklarning soni kundan-kunga ortib bormoqda, bu 
ularning texnik holatini nazorat qilish, ularning nosozliklarni qidirish 
va bartaraf etish jarayonini murakkablashtirmoqda. Shu qatorda ishlab 
chiqaruvchilar oldida mashinaning bir qancha tizimlari bo‘yicha EBB 
tizimlarini yanada takomillashtirish imkoniyatlarini bermoqda. 
Bunday yondoshish EBB tarkibida yangi tizimni yuzaga kelishiga, 
mashinaning 
o‘ziga o‘rnatilgan tizimlarni
(bortovie sistemi 
diagnostirovanie) yuzaga kelishiga sababchi bo‘ldi.
Ko‘pgina 
zamonaviy 
mashinalarda 
bunday 
tizimlar 
diagnostikalashning faol (aktiv) va sust (passiv) usullarini o‘z ichiga 
oladi. 
Faol
diagnostikalashda bir qancha test operatsiyalarini o‘tkazish 
mo‘ljallangan, sust – boshqarish bloke, datchiklar va bajaruvchi 
mexanizmlarining holati to‘g‘risida ma’lumot to‘plash natijasida olib 
boriladi.
Mashinaning 
o‘ziga 
o‘rnatilgan 
qurilmalar 
yordamida 
diagnostikalash electron tizimning buzilmaganligini tekshirish, test 
habarlariga asosiy qurilmalarning sezuvchanligi, ma’lum nuqtalardan 
habarlarni o‘lchash va ularni etalonlar bilan solishtirish natijasida olib 
boriladi (4.8-rasm).