35
chiqadigan qoʻshimcha xarajatlardir. Biroq,
ular ishlab chiqarishning
uzluksizligini ta‘minlash uchun zarur boʻlgan mahsulot zahiralarining
me‘yoriy hajmini saqlagan taqdirdagina samarali hisoblanadi. Saqlash
xarajatlariga omborlarni saqlash xarajatlari, ombor xodimlarining ish
haqi, tabiiy tortish me‘yorlari doirasidagi mahsulotlar tanqisligi,
ma‘muriy va boshqa xarajatlar kiradi. Ushbu xarajatlarni qisqartirishga
aylanmani
jadallashtirish, moddiy boyliklar saqlanishini ta‘minlash,
zamonaviy ombor texnologiyalari va boshqalarni kiritish orqali erishish
mumkin. Saqlash qiymati zahiralarni shakllantirish va saqlash narxining
40% ga etishi mumkin.
Mahsulotning ishlab chiqarish funksiyalari va uning aylanish
funksiyalari faoliyatning mustaqil sohalariga boʻlinishi sharoitida, ishlab
chiqarish tannarxi va taqsimlash xarajatlari, bir tomondan, ishlab
chiqarish korxonalari va mahsulot boʻyicha logistika operatsiyalarini
amalga oshiruvchi korxonalar, boshqa tomondan iste‘molchilarga sotish
orqali taqsimlanadi. Amalda, moddiy ishlab chiqarish sohasidagi
korxonalar ishlab chiqarish faoliyati
bilan bir qatorda muomalada
ma‘lum funksiyalarni ham bajarishi mumkin, aylanish sohasidagi
korxonalar esa, real sotilgan mahsulotlarga qoʻshimcha ravishda, ishlab
chiqarish faoliyatini davom ettiradigan ba‘zi funksiyalarni bajarishi
mumkin.
Dastlab, logistika xarajatlari mahsulotlarni tashish (transport,
omborxona, buyurtmalarni qayta ishlash va boshqalar) boʻyicha
operatsiyalarning umumiy xarajatlarini oʻz ichiga olgan. Soʻngra,
logistika xarajatlari tayyor mahsulotni tashish, shu jumladan ularni
saqlash va inventarizatsiya qilish, qadoqlash va qoʻllab-quvvatlashga
sarflanadigan xarajatlarni optimallashtirish sifatida koʻrib
chiqilgan
(ehtiyot qismlar, sotishdan keyingi xizmat).
Logistika funksiyalari integratsiyasi munosabati bilan koʻplab
kompaniyalar oʻzlarining logistika faoliyatida ―umumiy taqsimot
xarajatlari‖ tushunchasini qabul qildilar. Ular ishlab chiqarishni moddiy
resurslar bilan ta‘minlashga sarflanadigan xarajatlarni oʻz ichiga olgan
boʻlib, bu xizmat koʻrsatish darajasi bilan bogʻliq qarorlar mahsulot-
36
moddiy zahiralar hajmiga sezilarli ta‘sir koʻrsatishini va shuning uchun
logistika tizimiga kiritilishi zarurligini tushuntirdi.
Bir tomondan, ishlab chiqarishni moddiy-texnik ta‘minoti bilan,
ikkinchi tomondan, turli sohalarning tayyor mahsulotlarini taqsimlash
bilan bogʻliq xarajatlar nisbati tahlili shuni koʻrsatdiki,
ikkinchisi
avvalgisidan ikki-uch baravar katta boʻlishi mumkin.
Kelajakda ishlab chiqarish sohasini ratsionalizatsiya qilish boʻyicha
tadbirlarni alohida koʻrib chiqish rad etildi va umumiy xarajatlar usuli
firmalarning tijorat amaliyotiga joriy etila boshlandi. Boshqacha
aytganda, ―bir soyabon prinsipi‖ deb nomlangan xarajatlarning umumiy
miqdorini tahlil qilish boshlandi.
Amaliyotda logistika xarajatlari boshqaruv vositasi sifatida ishlaydi.
Logistika xarajatlari tarkibini aniqlash va xarajatlarni tahlil qilish
menejmentning barcha darajalarida iqtisodiy asoslangan biznes
qarorlarini qabul qilishga yordam beradi. Logistika xarajatlari darajasi
korxonaning iqtisodiy holatiga va uning raqobatdoshligiga ta‘sir qiladi.
Logistika xarajatlarining pasayishi, foyda asosida oʻsishi
korxonaning
moliyaviy
imkoniyatlarini
oshiradi,
iqtisodiy
mustaqilligini
kengaytiradi. Iqtisodiy rivojlangan davlatlarning tijorat amaliyotida
logistika xarajatlarini hisobga olish ularni tartiblash, rejalashtirish va
tahlil qilish yagona logistika tizimiga integratsiyalashgan, bu sizga
logistika faoliyati jarayonida buzilishlarni tezda aniqlash va bartaraf
etish imkonini beradi. Shu bilan birga, u yoki bu mahsulotni sotib olish,
ma‘lum bir joyda ishlab chiqarish yoki u yoki boshqa tarqatish
kanalidan
foydalanish uchun korxonaning rentabelligi toʻgʻrisida savollar hal
qilinadi.
Logistika xarajatlarini bitta xarakteristikaga yoki bir nechta
xususiyatlarga koʻra tasniflash bir vaqtning oʻzida uslubiy maqsadlarda
ham, ularning mohiyatini aniqlash uchun ham, amaliy maqsadlar uchun
ham - logistika xarajatlarini hisobga olish va tahlil qilishni tashkil qilish
uchun ham amalga oshirilishi mumkin. 3.1-jadvalda logistika
menejmentining haqiqiy maqsadlari uchun zarur boʻlgan logistika
xarajatlari tasnifini taqdim etadi.