‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

AHOLI S O G ‘LIG‘I KO‘RSATKICHLARI VA
M U H IM IJTIM O IY -TIBBIY M UAM M OLAR
3 .1 . Demografik ko‘rsatkichlar
B etob b o ‘lib, jism o n iy riv o jlan ish , tu g ‘ilish va o ‘lim k o ‘rsat- 
kichlari aholi salom atligining q anday ekanligini k o ‘rsatadi. T ibbiyot 
m u a s s a s a la ri va x o d im la r i u c h u n bu k o ‘r s a tk ic h la r m u h im
a h a m iy atg a ega. T ibbiyot m u assa sala rin in g ishini reja la sh tirish , 
u larn in g faoliyatini b a h o la sh , te z k o r ish la r u c h u n a h o lin in g so n i, 
zichligi, yoshi, jinsi, kasbiy tarkibi h a m d a ko ‘payishi va m igratsiyasi 
h aqidagi m a ’lu m o tla rn i bilish lozim .
A h o lin in g so n i, tarkibi va k o ‘c h ib y u rish i (m e x a n ik va tabiiy 
ra v is h d a ) h a q id a g i m a ’lu m o tla r d e m o g ra fik k o ‘rs a tk ic h la r n i 
ifodalaydi. R o ‘yxatga olish vaqtida a h o lin in g so n i, tarkibi haqidagi 
m a ’lu m o tla r a n iq la n a d i. A h o lin i ro ‘yxatga olish C h o r Rossiyasi 
d av rid a — 1897-yilda, sobiq Ittifo q d a esa 1926, 1939, 1959, 1970, 
1989-yillarda am alga oshirilgan.
O radagi yillarda ah olining oxirgi ro ‘yxati va h a r yili tughlganlar, 
o ‘lganlar, k o ‘c h ib k etganlar (kelganlar) inobatga olinib hisoblanadi. 
B o ‘lib o ‘tg an ja h o n u ru sh la ri talo fo tlarig a q a ra m ay , 0 ‘zb ek isto n
a h o lisin in g soni k o ‘payib b o rm o q d a (2004-yil yan v ar oyi b o sh id a
25,7 m illiondan ortiq) y a ’ni tabiiy o ‘sish k u zatilm oqda (o ‘lganlarga 
n isb a ta n tu g ‘ilg an lar so n in in g ko^pligi) (2 -ta rx ).
A holi s o n in i in o b a tg a o lg a n h o ld a u n in g z ic h lig in i hiso b lab
c h iqish m u m k in ( 1 k m 2, da yashaydigan ah o li soni). A holi zichligi 
v ilo y a tla rd a h a r xil. R e sp u b lik a b o ‘y ic h a bu k o ‘rsa tk ic h 5 1 ,2 ga 
ten g . A holi zich lig i h a q id a g i m a ’lu m o tla r tib b iy o t m u assa sala ri 
u c h u n h a m m u h im d ir. T ib b iy o t x izm a tin i rejalash tirish d a n afa q a t 
a h o li (s h a h a r va q ish lo q ) so n i ( 3 -ta rx ) , balk i tib b iy x iz m a t k o ‘r- 
sa tish radiusi h a m in o b a tg a o lin a d i.
48

---

26
24
22
20
18
16
14
12
10
8
6
1939 
1959 
1970 
1979 
1989 
1996 
2003
2-tarx.
O 'z b e k is to n d a a h o li s o n in in g o 's is h i.
100
90
80
70
60
50
4 0
30
20
10
■
1939 
1959 
1970 
1989 
19§6 
2003
3-tarx.
O 'z b e k is to n d a s h a h a r (■ ) v a q ish lo q ( □ ) a h o lisin in g so n i (fo iz ). 
4 - 2 2
49

---

A ho lin i ro ‘yxatga o lish d a u n in g yoshi, jin si, m illati, ijtim oiy 
tarkibi, m a ’lu m o ti, ixtisosligi, oilaviy ahvoli haqidagi m a ’lu m o tla r 
a n iq la n a d i. A n a s h u m a ’lu m o tla r g a a s o s la n ib tib b iy x iz m a t 
k o ‘rsatish (tu g ‘ru q x o n a d a , b o lalarg a, kattalarga va h o k azo ) ishlari 
rejalashtiriladi.
A holi yosh tark ib in i o ‘rganish sh u n i k o ‘rsatad ik i,1 4 yosh g ach a 
b o ‘lgan b o lala r 35,4 foiz, 60 y o sh d a n o ‘tg an kek salar 6 ,4 foizni 
tashkil e ta d i. T u rli y o sh d ag i a h o li g u ru h la ri o ra s id a e rk a k la r va 
a y o lla r so n i u n c h a lik farq q ilm a y d i. A holi o ra sid a x o tin -q iz la r 
50,1 foizni, bolalar esa 35,4 foizni tashkil qiladi. Bu esa o ‘z navbatida 
o n a la r va b o la la r o r a s id a tib b iy x iz m a t k o ‘r s a tis h n i y a n a d a
riv o jlantirish m asalasini q o ‘yadi.
A holining 63,4 foizdan k o ‘p ro g ‘i qishloq jo y la rd a yashaydi. Bu 
o ‘z navbatida qish lo q jo y la rid a b irla m c h i — tib b iy o t-san itariy a
x izm a tin i tu b d a n o ‘z g a rtirish v azifasini q o lyadi. A h o li s o n in i 
o ‘zgarishi, u n in g ta rk ib iy q ism in in g (yoshi, jin si, oilaviy h o la ti, 
ishlab chiqarishda bandligi) o ‘zgarishiga olib keladi. Buning iqtisodiy 
va tibbiy ah am iy ati b o r. A holi so n i m exanik va tab iiy o ‘zgaradi.
A holi so n in in g m ex a n ik o ‘zgarishi deb o d a m la r g u ru h in in g
b ir tu m a n d a n ik k in c h i tu m a n g a yoki m a m la k a td a n tash q a rig a
(m igratsiya) k o ‘ch ish ig a ay tiladi. C h o r Rossiyasi dav rid a ah o li pul 
to p ish m aq sad id a q ish lo q d a n sh ah arg a k o ‘ch ib kelgan.
A h o lin in g b ir jo y d a n ik k in ch i joyga k o ‘ch ish i m am la k a tn in g
sanitariya ahvoliga ta ’sir qilib, b a ’zan yuqum li kasalliklarning paydo 
b o ‘lishiga sabab b o ‘ladi.
E p id e m io lo g ik jih a td a n n o q u la y b o ‘lgan m a m la k a tla rd a n , 
ju m lad a n T ojikistondan q o c h o q la m in g 0 ‘zbekistonga o ‘tishi bezgak 
va shu kabi yuqum li kasalliklarning tarqalishiga olib keldi. Y uqum li 
va b o sh q a kasallik larn in g tarq a lish i va k o ‘p ay ish in in g o ld in i olish 
u c h u n k o ‘ch ib k elg an a h o lig a z a ru r tib b iy y o rd a m k o ‘rsa tish
tad b irla rin i am alga o sh irish n i tala b etiladi.
A holi so n in in g tabiiy o ‘zgarishi (tu g ‘ilish va o ‘lim dagi farq) 
ikki xil b o ‘lib, k o ‘payishi va kam ayishi m u m k in (16-jad v al,4 -tarx ). 
T u g ‘ilish va o ‘lim m ah a lliy h o k im iy at fu q a ro la r h o la tin i qayd 
qilish b o ‘lim la rid a (F H Q Q B ), qishloq fuqarolar yig‘ini m uassasala­
rida ro'yxatga olinadi. Tug‘ilish yoki o ‘lim haqidagi aktlar faqat shifokor
50

---

16-jadva!