‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

T u g M lish k o ‘ r s a t k ic h la r i
Yillar
1999
2000
2001
2002
2003
Foiz
22,3
21,3
20,5
20,9
19,8
52

---

U m u m iy o ‘lim k o ‘satk ich i 1 yil ich id a 1000 kishiga t o ‘g ‘ri 
k elad ig an o ‘lganlar sonidir:
B ir y ild a o ‘lg a n la r s o n i • 1000 
A h o li so n i
Bu k o ‘rsatk ich n isb a ta n kam o ‘zgaradi (1000 ah o lig a 8 d an 15 
fo izg ach a) va u m u m iy o ‘lim ning o ‘rta c h a darajasiga t o ‘g ‘ri keladi. 
8 fo iz d a n k am b o ‘lsa ,o ‘lim n in g past darajaga, 15 foizdan k o ‘p 
b o ‘lsa yuqori darajaga ega ekanligi qayd qilinadi. Iqtisodiy tom o n d an
rivojlangan davlatlarda o i im darajasi past va k o ‘plarida stabillashgan. 
Janubiy A m erika, A frika,Osiyo m am lakatlarida esa yuqori. SogMiqni 
saqlash tizim ida o ‘tkazilayotgan islohotlar natijasida m am lakatim izda 
b u k o ‘rsa tk ic h 5,3 ga ten g b o ‘ldi (18-jadval).
18-jadva!
0 ‘lim k o ‘r s a t k ic h i
Yillar
1999
2000
2001
2002
2003
Foiz
5,3
5,5
5,3
5,4
5,3
0 ‘lim sa b a b la rin i o ‘rg an ish d a n m a ’lu m b o ‘lish ic h a , u n in g
d a ra ja s in in g y u q o ri b o ‘lish ig a o ‘tk ir y u q u m li k a sa llik la rn in g
ta rq a lish i, e p id e m iy a lar, b o la la r o ‘lim in in g k o ‘pligi sabab b o ‘ladi. 
0 ‘lim sabablari an iqlanganda birinchi o ‘rinda qon aylanish a ’zolari, 
ikkinchi o ‘rin d a nafas a ’zolari,u ch in ch i o ‘rinda o ‘sm alar, to ‘rtinchi 
o ‘r in d a y u q u m li k a sallik lar, b e s h in c h i o ‘rin d a h a z m a ’zo lari 
k a s a llik la ri t u r a r e k a n . Bu k a s a llik la r o ‘lim n in g 70 fo iz d a n
k o ‘p ro g ‘iga sabab b o ‘lar ekan.
Jins va yoshga qarab o ‘rganilganda bolalar orasida (14 yoshgacha) 
y u q u m li kasalliklar, o ‘sm a la r,h a z m a ’zolari kasalliklari ( o ‘g ‘il va 
q izlard a deyarli b ir xil), o ‘rta yoshdagi erkaklarda o ‘sm alar, q o n va 
nafas a ’zolari kasalliklari, ayollarda esa qon aylanish va nafas a ’zolari 
k asalliklari, o ‘sm a la r va sh ik astlan ish , keksa yoshdagi o d a m la rd a
jin s id a n q a t ’iy n a z ar, nafas va q o n aylanish a ’zolari kasalliklari 
oMimga k o ‘pro q sabab b o ‘lar ekan. X ulosa qilib aytganda, bun d ay
h o lat k ish ilarn in g yoshi, jin si va o ‘lim iga sabab b o ‘ladigan kasal-
53

---

liklarni in o b atg a o lib so g ‘liqni saqlash ishini tash k il q ilish n i, d a - 
v o lash -p ro fila k tik a ish larin i tu b d a n yaxshilashni ta la b etad i.
F aq at tu g ‘ilish yoki o ‘lim haqidagi m a ’lu m o tla r b ila n m a m - 
lak atn in g tibbiyot sohasi holati to ‘g ‘risida a n iq b ir xulosaga kelish 
qiyin. A holi s o n in in g tab iiy o ‘zgarishi, tu g ‘ilish va o ‘lim haqidagi 
m a ’lum otlam i o ‘zaro bog‘liq holda o ‘rganibgina m a ’lum bir xulosaga 
kelish m u m k in . T u g ‘ilish va o ‘lim o ‘rtasidagi tafo v u t a h o lin in g
tab iiy k o ‘payishi (k am a y ish i) deyiladi.
B a ’zi m a m la k a tla r d a (A n g liy a , F r a n s iy a , F in la n d iy a va 
b o sh q a la r) tu g ‘ilish va o ‘lim k o ‘rsatkichi p a st, sh u sababli u lard a 
tab iiy k o ‘payish darajasi h a m past. O siyo, A frika, L o tin A m erikasi 
m a m la k a tla rid a tu g ‘ilish va o ‘lim darajasi y u q o ri,b u esa m az k u r 
d avlatlar iqtisodiyotiga katta t a ’sir qiladi. A m m o b u m am lak atlard a 
a h o lin in g tab iiy o ‘sish darajasi Y evropa m am la k a tla rig a q a ra g a n d a
b irm u n c h a yuqori.
D avlatning ah o li so n in i boshqarishi, a n iq ro g ‘i tu g ‘ilishni b o sh - 
q arishdagi fao liy ati d em o g rafik siyosatda (y u n o n , 
demos —
xalq, 
grapho —
y o z a m a n , x a lq n i ta sv irla sh va 
p olitiko —
d a v la tn i 
b o sh q arish s a n ’ati) o ‘z ifodasini to p ad i.
H ozirgi v a q td a V a ta n im iz d a h a r b ir b o la so g ‘lom tu g ‘ilishi va 
u n g a z a ru r b o ‘lgan b a rc h a s h a ro itla rn i y aratish m a q sa d id a ah o li 
o ‘rta sid a tu g ‘ilish n i reja la sh tirish n i ta k lif e tish siyosati am alga 
oshirilm oqda. D avlatim iz oilalarga iqtisodiy h a m d a ijtim oiy yordam
b e rish , sa n ita riy a va gigiyenik, o n a lik va b o lalik n i h im o y a qilish 
tadbirlarini am alga oshirm oqda. Bu esa keyingi yillarda o ‘z natijasini 
berm o q d a.
D em ografik siyosat jam iyat taraqqiyotining rivojlanish bosqichiga 
to ‘g ‘ri kelishi va ilm iy asoslangan boMishi zarur. A holining sog‘lig‘ini 
c h u q u r bilish u c h u n u m u m iy o ‘lim darajasini ah o li yoshi va jinsiga 
q a ra b o ‘rganish m u h im a h a m iy atg a ega.
T urli yoshda o ‘lim darajasi turlichadir.Y osh bolalar, ayniqsa bir 
yoshgacha b o ‘lgan bolalar orasida o ‘lim darajasi yuqori b o iib , ke- 
yinchalik keskin darajada pasayib ketadi. Bu k o ‘rsatkich 30—35 yosh- 
d an boshlab asta-sekin, key in ch alik esa tez s u r ’a tla r b ila n o ‘sadi.
O i i m darajasi a h o li tarkibiga b o g iiq d ir. A holi o ‘rta sid a yosh 
bolalar va keksalar k o ‘p b o i s a ,o i im darajasi sh u n ch a yuqori b o ia d i.
54

---

0 ‘rta yosh d ag ilar o rasida o ‘lim darajasi past b o ‘ladi. Lekin o ‘rta 
yoshdagi e rk a k lar o rasida o ‘lim darajasi ayollarga n isb a ta n a n c h a
yu q o rid ir. B olalar, o lsm irla r o rasida o ‘lim darajasi kam ayib, k e k ­
salar o ‘rtasida o rta d i. K eksalar o ‘rtasida o ‘lim darajasining oshishi 
n o rm a l fiziologik holat boMib, bu b ilan avlod alm ashinadi.
Y o sh lar orasidagi o ‘lim p ato lo g ik h o lat h isoblanib, sh u b hasiz, 
b u n in g o ld in i olish lozim b o ‘ladi. Y u q o rid a bayon qilg an im izd ek , 
b o la la r o rasid a o ‘lim k o ‘rsatkichi yu q o rid ir. Shu sababli bo lalar 
o ‘lim i k o ‘rsatk ich in i an iq la sh m aqsadga m uvofiq b o ia d i.B u n in g
u c h u n 1/3 a w a lg i yilda tu g llg a n b o lalarn i hisobga olish kerak. 
C h u n k i ta x m in a n 1/3 k a le n d a r yilida o l g a n b o lala r a w a lg i yilda 
tu g llg a n b o la la r b o ia d i.
M azkur k alendar yilida bir yoshgacha boMgan bolalar o 'lim i soni 
Shu yili tugMlganlar soni 2/3 qismi + aw algi yili tug‘ilganlar soni 1/3 qismi
M a m la k a tim iz d a b o la la r o l i m i h o z ird a k e sk in k a m a y g a n
(5 -ta rx ). Bunga m oddiy va m a ’naviy farovonlikning o ‘sishi, onalik
50
40
30
20
10
0
1975 
1980 
1985 
1990 
1994 
1995 
1996 
2003
5-tarx.
B ir y o sh g a c h a b o 'lg a n b o la la r o 'lim i (1 0 0 0 k ish ig a n isb a ta n ).
55

---

va b o lalikni m u h o fa z a qilish, davlat va tibbiyot ta d b irla rin i am alga 
o sh irish b ila n e rish ilm o q d a . S h u n i a lo h id a t a ’kid lash kerakki, 
b o la la r o ‘lim in i va tu rli kasalliklarni k am a y tirish h ozirgi dav rn in g
m u h im vazifasi b o ‘lib qolm o q d a.
B ir y o sh g a ch a b o ‘lgan b o lala rn in g o ‘lim d arajasi h a r xildir. 
Q ish lo q va sh a h ard a g i b ir yoshlik b o la la r o ‘lim d arajasi b iro z farq 
qilishi m u m k in . Y uqori o i i m darajasi b o la la rn in g b irin c h i h af- 
talig id a, b ir oyligida k u zatiladi. S h u n in g u c h u n b o la la r o i im in i
k a m a y tirish m a q sa d id a yangi, c h a la tu g ilg a n b o la la rn i barv aq t 
(n e o n a ta l) o i i m d a n saqlashga h ara k a t q ilin ad i.
Y angi tu g ilg a n b o lala rn in g barv aq t o i i m i k o ‘rsatkichi:
(N eonatal) 0 - 6 kunlik yoshida o ig a n bolalar soni 
Tirik tugilgan bolalar soni
P e rin a ta l o i i m k o ‘rsatkichi:
T irik va o i i k tu g i lg a n b o la la r s o n i + o i g a n b o la la r so n i ( 0 - 6 ) k u n lig id a 
T irik va o i i k tu g i lg a n b o la la r so n i
P e rin a tal o i i m ijtim oiy sharoitga, h o m ilan in g a n te n a ta l m u h o - 
fazasiga b o g iiq d ir. M a m la k a tim iz d a p e rin a ta l o i i m k o ‘rsatkichi 
yildan-yilga k am ay m o q d a (19-jadval). B olalar o rasid a o iim g a k o b- 
p in c h a y angi tu g ilg a n c h a q a lo q la rn in g , y a ’ni h a li ku ch siz, z a if 
organizm ning tashqi sharoitga m oslasha olm asligi h a m d a h o m ilador 
ayol o rg an izm ig a tu g ‘ruq dav rid a t a ’sir k o ‘rsatuvchi zararli o m illar 
sabab b o i a r ekan.
1 9 -ja d va l