Somoniylar davlati va huquqi (874-999)
IX asrda 0 ‘rta Osiyo hududida hali ham arablar hukmronligi davom
etardi. Ammo erk va hurlik singari olijanob tarixiy an’analarga sodiq
bo'lgan avlod-ajdodlarimiz arab bosqinchilariga qarshi kurashni bir daqiqa
bo‘lsa-da to‘xtatmadilar va mustaqil markazlashgan davlat barpo qilishga
intildilar. Bu harakat arab istilochilarini har doim tahlika va qo‘rquv ostida
saqlab turdi. Ular joylardagi hatto o'zlaridan chiqqan hukmdorlarga ham
shubha bilan qarar va ishonmas edilar.
Xolid ibn Barmoq - Barmoqiylar misolida buni ko‘rib ishonch hosil
qilamiz. Barmoqiylar Xuroson va Movarunnahrni idora qilish bilangina
cheklanib qolmadilar, Ularning ta'siri markaziy arab xalifaligida ham
kuchli bo‘lgan. Abbosiylar hukmronlik qilgan davrda qariyib ellik yil
mobaynida davlatni idora qilishning ma'sul lavozimlari Balxdan chiqqan
barmoqiylaming qo‘lida bo‘lgan. Abbosiylar bunday ma'suliyatli
lavozimlami barmoqiylar qo‘liga berishga majbur bo‘lsalarda, biroq
ularning faollashib borayotganligidan qo‘rqar edilar. 786-809-yillarda
xalifalik qilgan Xorun Ar-Rashid barmoqiylar xonadoniga qaqshatqich
zarba bergan.
Hokimiyat tepasiga barmoqiylar o ‘rniga Tohiriylar keladi. Tohiriylar
Xurosonning yirik oqsuyak yer egalaridan bo‘lib, bu sulolaning asoschisi
Tohir Husayn edi. Bu sulola asli Hirot viloyatining Bushgang shahridan
edi. Tohir 809-813 yillarda Xorun ar-Rashidning o ‘g ‘illari Ma'mun bilan
Amin o‘rtasidagi bo‘lgan kurashda Ma'mun tomonida bo‘ldi, unga
Bag‘dodni va xalifalik taxtini egallashda yordam berdi.
Ma'mun 813-yilda xalifalik taxtiga o ‘tirgach, Tohir ibn Husayn katta
hurmat va e'tiborga loyiq nufuzli kishi bo‘lib qoldi. 82J -yilda u
Xurosnning noibi etib tayinlanadi. Movarounnahr ham Xuroson noibligi
tarkibiga kirardi. Uning qarorgohi Nishopurda edi. Tohir o ‘z qo‘l ostidagi
keng viloyatlami mustaqil davlatga aylantirish uchun ochiqdan-ochiq
harakat qildi. U noiblikka tayinlangan kundan bir yil o ‘tar-o‘tmas, jome’
masjidida juma namozida o ‘qiladigan xutbadan xalifa nomini chiqarib
tashlashga buyruq berdi. Bu o ‘sha davr uchun xalifaga qarshi ko‘tarilgan
isyon bilan teng edi. Bu voqeadan ko‘p vaqt o ‘tmay Tohir ibn Husayn
to ‘satdan vafot etdi. Shundan keyin Tohiming har bir qadamini kuzatib
38
yurgan xalifa uni zaharlab oidirgan degan gap tarqaldi. Xalifa bunday
mayda-chuyda gaplarga asos qoldirmaslik maqsadida Xuroson noibligi
taxtiga Tohir ibn Husaynning o ‘g‘illari Talxa va Abulabbos Abdullohni
navbat bilan qo‘ygan. Abulabbos Abdulloh noibligi davrida (830-844)
xalifaga rasman qaram-vassal boisa-da, amalda mustaqil davlatga aylanib,
poytaxtni Marvdan Nishopurga ko‘chirgan. Buning eng asosiy sababchisi
xalifalik hukmronligini xavf ostida qoldirgan va tez-tez ko‘tarilib turgan
xalq qo‘zg‘olonlari edi. Ana shunday qo‘zg‘olonlardan biri 806 yilda
boigandi. Xalifalikni zirqiratgan bu qo‘zg‘alon Nasaf, Buxoro,
Ustrushona, Shosh, Xorazm va boshqa hududlami qamrab oldi.
Qo‘zg‘olonga isyonkor arab lashkarboshisi Rafe ibn Lays boshchilik
qilgan. Qo‘zg‘olon Muqanna an'analarini davom ettirgan. Bu harakat
ayniqsa Shosh viloyati hududlarida kuchli tus oldi.
VIII
asrning 80-yillarida Muqanna muxlislari ko‘proq yashiringan
edilar. Qo‘zg‘olonni har galgidek turklar yana qo‘llab-quvvatladilar.
Q o‘zg‘olonchilar
Samarqandni
egallashgan.
Xalifa
Ma'mun
bu
harakatning xalifat uchun o ‘ta xavfli ekanligidan tashvishda edi va uni
bostirish uchun turli vositalami ishga solgan. Nihoyat qo‘zg‘olon 810-
yilda bostirilgan. Uni bostirishda Somon ibn Asad qatnashdi. Bu ishda
Somonning o‘g ‘illari Nuh, Ahmad, Yahyo va Ilyoslar katta hissa
qo‘shdilar. Ular aslida Balx viloyatining Somon qishlog‘i oqsoqoli Somon
hudotning avlodlari boiganlar. Somon ibn Asad va farzandlari xizmatlari
evaziga xalifa Ma'mun Nuh ibn Asadni Samarqandga, Ahmad ibn Asadni
Farg‘onaga, Yahyoni Shosh va Ustrushona, Ilyosni Hirotga noib etib
tayinlaydi. Shu tariqa Movarounnahrda somoniylar sulolasi qaror topdi.
Albatta, bu yerda Tohirning Somon ibn Asad o ‘g ‘illarini yaxshi
bilganligi va ularga xayrixohligi ham katta rol o ‘ynagan. Somon hali
Mavrda noib b o iib turgan paytda Tohir ibn Husayn va xalifa Ma'munning
diqqitini o ‘ziga tortgan edi. Somon Ma'munning ta'sirida otashparastlik
dinidan chiqib islom dinini qabul qilgan.
Aniq boim agan maiumotlarga qaraganda aka-uka Somoniylaming,
xususan Ahmad ibn Asadning ahvoli ogirlashib qoladi. Farg‘ona va
Ustrushonda xalifalikka qarshi qo‘zg‘olon ko‘tarilib, Ahmad o ‘z noibligini
tashlab ketadi. Qo‘zg‘olonni Tohirning o ‘g ‘li Talxa bostirgach, Ahmad
Farg‘onaga qaytadi va bu yerda uzoq vaqt hokimlik qiladi. Nuh
Samarqandda 819-820-yildan 841-842-yilgacha, Ahmad Farg‘onada 819-
820 yildan 864-865-yilgacha, Yahyo Shosh va Ustrushonda 819-820-
yildan 855-856-yilgacha noiblik qiladilar.
39
Noiblik alohida xizmatlari uchun in'om - mukofot tariqasida
berilgan. Mansab bilan bir qatorda foydalanish uchun yer mulklar ham
hadya qilingan. Somoniylar ikkinchi darajali noiblar bo‘lganliklaridan
ularga mis tangalar (filuslar), tohiriylarga esa ayni zamonda kumush
tangalar (dirham) zarb qilishga ham ruxsat berilgan. Somoniylar in'om
qilingan yerlarning naqadar boy bo‘lganligini IX asrdagi mashhur arab
geografi Ibn Ho‘rdodbehning viloyatlaming soliq miqdori to ‘g ‘risidagi
ma'lumotlaridan bilsak ham bo‘ladi. Uning yozishicha butun So‘g ‘d
hududi xalifalik xazinasiga tohiriylar orqali 326 ming muhammadiy
dirhamdan to‘lab turgan. Farg‘ona Ahmad ibn Asad orqali 280 ming,
Yahyo ibn Asad orqali Shosh - 607 ming, Ustrushon - 50 ming dirhamdan
to‘lagan. Bunday katta soliqlami faqat juda boy o ‘lkalargina to‘lashi
mumkin edi. Iqtisodiy yuksalish harbiy qudratni ham belgilagan.
Movaraunnahrda 600 ming suvoriy va piyoda qo‘shin bo‘lgan. Hozirgi
O'zbekistonning shimoliy chegaralariga yaqin viloyatlarida asosan
ko‘chmanchi turk qabilalari yashagan. Sirdaryoning o ‘rta va quyi
oqimlarida ularning shaharlari ko‘p bo‘lgan. Ko‘chmanchi turkiy qabilalar
Movarounnahr vohalarida so‘g ‘diylar, farg‘onaliklar, xorazmliklar va
boshqalar bilan birga umumiy hayot kechirishgan.
IX asming birinchi yarmidan e'tiboran turkiy - o ‘g ‘uzlar
Movarounnahming o ‘troq va madaniy hayot kechirayotgan vohasi
xalqlariga hujumlar uyushtirib, ulami tez-tez bezovta qila boshlaganlar.
Shu boisdan ham Abdulla ibn Tohir IX asrning 30-yillarida turk-
o ‘g ‘uzlardan himoyalanish uchun Farobod (qizil Arvotga yaqin) va
Dohiston (Mashhadi Misriyon)da mustahkam ravotlar qurdirgan, hatto o ‘z
o ‘g ‘li Tohimi qo‘shinga bosh qilib turk-o‘g ‘izlarga qarshi jang qilish
uchun umshga yuborgan. Bunday istehkom devorlari Buxoroda (Kampir
devor nomi bilan hozirgacha mashhur), Samarqandda (Qiyomat devor deb
ataladi) va boshqa joylarda ham qurilgan.
Ko‘chmanchi turk qabilalari XIX asming birinchi yarmida Yahyo ibn
Asad hokimlik qiluvchi Shosh (Chosh)ga tez-tez hujumlar uyushtirganlar.
Yahyoning iltimosiga binoan va uning ishtirokida akasi Nuh ibn Asad 840
yilda Isfijobning turk hokimiga qarshi yurishda mustahkam mudofaa
devori qurdirgan. Nuh ibn Asad 841-yilda vafot etadi. Manbalarning
guvohlik berishicha, Samarqand viloyatini bir vaqtlar aka-uka Ahmad va
Yahyo birgalikda idora qilganlar. 855-yilda Ahmadning o ‘g ‘li Nasr ibn
Ahmad Samarqand noibligiga tayinlanadi. Bu hoi Movarounnahrda
Ahmad ibn Asad nufuzining oshuviga olib keladi. 856-yilda Yahyo ham
40
vafot etgan. Ahmad endi Shosh va Ustrushon noibligini ham o ‘z qoiiga
oladi va bu viloyatlami o ‘g ‘li Yoqub ibn Ahmadga bergan.
Ana shu tariqa IX asrning o ‘rtalariga kelganda Buxoro, Qashqadaryo
viloyatlari va Chag‘onrud (hozirgi Surxondaryo) vodiylaridan boshqa
Movarounnahming barcha hududi Ahmad va uning o ‘g ‘illari ta'siri
doirasiga kirib qolgan. Bu ishga Tohir ibn Abdulla (844-862) qarshilik
qilmagan. Chunki endi somoniylar ustidan ilgarigidek ota-bobosi singari
hukmronlik qila olmasligini yaxshi bilardi. Sababi, tohiriylar sulolasi
borgan sayin inqiroz sari yuz tutmoqda edi.
IX
asrning 60-yillaridan e'tiboran tohiriy hukmdorlarga qarshi xalq
harakatlari kuchaydi. Bu harakatga Foziylar boshchilik qildilar. (Foziylar
asosan ko‘chmanchi qabilalar hujumini bartaraf qilish maqsadida
kambag‘al hunarmandlar va yersiz ziroatchilardan tashkil topgan qurolli
qo‘shin). Foziylar harakati aholidan ko‘proq olponlar to ‘plashga
shoshildi. To‘plangan oiponlar past qiymatli dirhamlardan iborat
boiganligi uchun ulami kumush tangalarga almashtirishni buyurdi. Bu esa
aholining g ‘azabini qo‘zg‘atdi, xalq qo‘zg‘olon ko‘tarib, Husayn saroyini
egallab oldi va uni taladi. Shahar jamoasining yuqori tabaqalari
Samarqandga - Nasr ibn Ahmadga o ‘z vakillarini yubordilar va somoniylar
xonadonidan biror kishini hokim qilib jo ‘natishini iltimos qildilar. Bu
taklif albatta Nasrni hursand qildi va u o ‘z ukasi Ismoil ibn Ahmadni
Buxoroga hokim qilib jo ‘natdi. Ismoil Somoniy 849-yilda Farg‘onada
tavallud topgan. 14 yoshida otasi vafot etib akasi Nasr qoiida qolgan.
Ismoil Somoniy o‘z hokimligining (874-907) dastlabki davrlarida katta
qiyinchiliklarga duch keladi. Chunki xalq ommasi somoniy noiblardan shu
paytgacha biror-bir yaxshilik ko'rgan emasdi. Ismoildan ham albatta
yaxshilik kutish uchun hech qanday asos yo‘q edi. 875-yilda Ismoil
o ‘zining ikkinchi marta Buxoroga kelishida y o id a xalqning notinch
ekanligini o ‘z ko‘zi bilan ko‘rdi. Tarixchi Narshaxiyning yozishicha,
Barket bilan Romiton o ‘rtasida 4 ming dehqon qo‘zg‘olon ko‘tarib
chiqadi. Hokim sifatida Ismoilning dastlabki ko‘rgan tadbiri dehqon
oqsuyaklari va lashkarboshilariga suyanib xalq qo‘zg‘olonini bostirishdan
iborat bo‘ldi.
O lzini butun boshli Movarounnahr hokimi deb hisoblagan Nasr ibn
Ahmad kumush tangalar zarb qila boshladi. 886-887-yili Nasr tomonidan
Samarqandda zarb qildirilgan somoniylaming eng birinchi kumush
dirhamlarining namunasi 0 ‘zbekiston tarixi muzeyida saqlanmoqda.
Nasr ibn Ahmad o ‘z ukasi Ismoilni o ‘ziga tobe noib deb hisoblar va
istagan paytda uni almashtirish mumkin deb o ‘ylardi. Ammo Ismoil
41
akasiga bo‘ysunishni ochiqdan-ochiq xohlamagan va Buxoroni mustaqil
bo‘lishiga harakat qilgan. Bu harakat Ismoilning turli bahonalar bilan
Samarqandga soliq va o‘lponlar to ‘lashdan bosh tortganligida yaqqol
ko‘zga tashlanadi. Ikki aka-uka o ‘rtasida 888-yilda kuchayib ketgan
dushmanlik urush boshlanishiga sabab boMdi. Bu urushda Nasr batamom
mag‘lubiyatga uchradi va Ismoil butun Movarounnahrni boshqarishni o ‘z
qoiiga oldi. Nasr somoniylar xonadonining boshlig‘i sifatida hurmatga
loyiq bo‘lsada, unda hech qanday hokimiyat yo‘q edi. U to‘rt yil
Samarqandda yashab 893-yilda vafot etdi. Manbalar tili bilan aytganda,
Ismoil Somoniy “aqlli, adolatli, shafqatli, fikr va tadbir egasi” edi. U 892-
yilda butun Movarounnahr hukmini o ‘z qo'liga olishga erishib,
«haqiqatdan ham podsholikka loyiq va haqli ekanligini» isbotladi.
Ismoil Somoniy 893-yilda ko‘chmanchi turk qabilalari ustiga yurish
qildi. Bu yurishda u katta tarixiy g ‘alabani qo‘lga kiritdi. Taroz (hozirgi
Jambul)ni egalladi va turklaming xonini 10 ming askari bilan birga asir
oldi. Bu jang davomida shu darajada katta boylik ulashib berildi. Ismoil
Taroz shahridagi xristian qasrini musulmon masjidiga aylantirdi. Bu yurish
Ismoilning dasht ko‘chmanchilariga qarshi uyushtirgan oxirgi va so'nggi
yurishi bo'ldi. Chunki Ismoil ta'sir doirasining kengayib borayotganligi
Xuroson hukm-farmoni Amr ibn Laysga ham, arab xalifasi Mu’tazidga
ham xush kelmaganligi albatta tushunarlidir. Shu bois xalifa 900-yilda
Ismoil bilan Xuroson hokimi safforiy Amr ibn Laysni Xuroson bilan
Movarounnahr ustidan ham hukmronligini ta'minlovchi farmon chiqargan.
U Amr bilan Ismoilni to‘qnashtirib o ‘rtada o ‘zi yutib chiqishni
mo‘ljallagan edi. Lekin voqealarning rivojlanib borishi xalifa umidlarini
chippakka chiqardi. Bu urushda Ismoil katta g ‘alaba qozongan va uning
davlati, kuch va qudrati yanada yuksaldi. Safforiylar qoldirgan meroslami
o ‘ziniki qilib olgan Ismoil butun Xurosonni ham somoniylar davlatiga
qo‘shib oldi.
Ismoil Somoniy shu darajada kuchli va qudratli davlat barpo qildiki,
ko‘chmanchi qabilalarga qarshi kurashmoq uchun mudofaa istehkomlari
bo‘lgan devorlarga, umuman hech qanday ehtiyoj qolmadi. Narshaxiyning
ma'lumotlariga qaraganda mamlakat mudofaasini ta'minlashda devorlarga
qaraganda qo‘shinlaming roliga katta baho berib, Ismoil Somoniy «Men -
Buxoroning devoriman» degan edi. Kuchli markaziy hokimiyat va qudratli
qo‘shinning barpo etilishi Ismoil Somoniy va uning izdoshlariga
Movarounnahr va Eronning ichki muammolariga asosiy diqqat-e'tiborini
qaratish imkoniyatini berdi.
42
Ismoil Somoniy o ‘z davrining yirik va aqlli davlat arboblaridan
boigan. U yirik va markazlashgan davlat barpo qilishdan manfaatdor
boigan barcha oqsuyak amaldorlarni o‘z atrofiga to‘plagan. Ulaming
yordami bilan Ismoil shunday bir qudratli markazlashgan davlat barpo
qiladiki, bu davlat o ‘sha vaqtda Sharqda shuhrat topadi. Ismoil Somoniy
davrida Movoraunnahr Arab xalifaligi istibdodidan abadul-abad ozod
boidi. Ammo bir qarashda qudratli b o iib ko‘ringan bu davlatni ichdan
yemirayotgan bir qator ijtimoiy ziddiyatlar bor ediki, buni hatto Ismoil
Somoniy ham bartaraf eta olmadi. Bu markaziy hokimiyat bilan mahalliy
hokimiyat o'rtasidagi qarama-qarshilik edi. Somoniylar har qancha
urinsalar-da, Seyiston, G ‘o ‘zg‘on, G ‘azna, Gurjiston, Isfijob, Xorazm,
hozirgi Tojikistonning to g ii viloyatlari: Chag‘oniyon va Rashtoni
o'zlariga batamom bo‘ysundira olmadilar. Bu viloyatlarning hokimlari
markaziy hokimiyatni rasman tan olsalarda, amalda mustaqil siyosat
yurgazardilar. Somoniylar davrida qo‘shinda yetakchi mavqeni turk sar-
kardalari va g ‘ulomlari egallagan edilar. Ularga hamma vaqt ham ishonib
boim asdi.
Ismoildan so‘ng uning vorislari davrida somoniylar sulolasi inqiroz
sari yuzlandi.
Somoniylar davlatining bundan keyingi taraqqiyot bosqichi ham
hokimiyat, davlat va mol-dunyo talashib, kurash bilan o ‘tdi va oxir-
oqibatda yuz tuban inqiroz sari ketdi.
Somoniylar davrida davlatning markazlashuvi ikki daryo oraligining
ijtimoiy-iqtisodiy tuzumi ma'lum darajada taraqqiy qilishiga olib keldi.
Feodal ishlab chiqarishiga asoslangan usul rivojlanib, hunarmandchilik
madaniyati, arab va fors tillaridagi ilm-fan hamda adabiyot yuksaldi.
Dehqonchilik asosan sun'iy va yom gir suvlari bilan sug'orishga (lalmikor)
asoslangan edi.
Hukmron sinf vakillari katta-katta yer mulklarining ham egalari edi.
Bularga somoniy hukmdorlari va ulaming avlodlari, turk askarboshi va
amaldorlari, mhoniylar kirib, ular yuqori tabaqa hisoblanar edilar. Arab
xalifaligiga qarshilik ko‘rsatgan yirik, boy dehqonlar ulaming qarshiligi
bostirilishi vaqtida, katta zarar ko‘rgan boisalar-da, hali kuchli edilar.
Nizomulmulkning yozishicha, ayniqsa turk askarboshilari, jumladan Alp
Tegin juda ham boy b oiib, Movarounnahr va Xurosondagi 500 qishloq
uning xususiy mulki boigan. Har bir shaharda unga qarashli karvon-
saroylar, hammomlar, uylar kabi qo‘zg‘almas mulklari bor edi. Turk askar-
boshilaridan Abu Alp Simjuriy va Foiq ham undan qolishmasdi.
43
Butun ichki va tashqi savdoni, do'konlar, karvonsaroylar hamda turar
joylami o ‘z qo‘llariga kiritib olgan savdogarlar tabaqasi hukmron sinflar
qatorida edilar.
Somoniylar davrida Buxoro musulmon dini va diniy oqimlaming
markaziga aylana bordi. Diniy muassasalar, masjid va madrasalarga yer,
suv mulklarini vaqf qilib berish kengaydi.
IX
asr oxiri va X asrlardagi yer mulklari barcha islom mamla-
katlaridagi kabi, avvalo kimga tegishliligi, so‘ngra soliq to ‘lash tartibiga
ko‘ra guruhlashtirilishi mumkin. Jumladan, mulklar kimning egaligiga
qarab uch turga bo‘lingan :
1. «Mulki Mamloki Sultoniy» - ya'ni Sulton (hukmdor) davlat
boshliqlariga qarashli yerlar. Bu yerlar odatda, davlat yerlaridan
farqlanganligi uchun ulardan keladigan
daromadlar davlat
muassasalari bo‘lgan devonlar tomonidan olib borilganligi uchun
ham davlat yerlari (mulki) deb hisoblangan.
2. Vaqf yerlari - ya’ni, diniy tashkilotlarga vaqtincha yoki doimiy
foydalanishga o ‘tkazilgan yerlar, bizgacha Somoniylar davridan
qolgan vaqf yorliqlarining yetib kelganligi bu mulkning ham
taraqqiy qila boshlaganligini ko‘rsatadi.
Soliq to‘lash shakliga qarab esa asosan:
a) xiroj yerlari - ya'ni davlat yerlarida yashab, uni ishlab, undan
foydalanganligi uchun dehqonlardan davlat solig‘i - xiroj undiriladigan
yerlar.
b) soliq to ‘lashdan qisman yoki tamoman ozod etilgan, kelib chiqishi
bo‘yicha Muhammad payg‘ambar xonadoniga borib taqaluvchi saidlaming
yerlari kirgan.
Somoniylar davrida noiblar, askarboshilar va amaldorlarga mukofot
tariqasida butun-butun viloyatlar in'om qilinib, bu «O'qta», uni olgan kishi
«iqtidor» deb atalgan. Bunday yer mulk egaligi ham rivojlangan, ular ana
shu yerdan keladigan daromadni qisman ushlab qolishga haqli bo'lgan.
Feodallarga tegishli yer mulklari bu davrda ko‘proq ijarachi
dehqonlar tomonidan turli shakllarda ijaraga olinardi. Ot ulovi va urug‘lari
bo‘lganlari hosilning 1/4, 1/3 qismini olsalar, hech narsasi bo‘lmagan
ijrachilaming hissasi hatto, 1/10 , 1/12 ga tushib qolgan.
Ijarachilarga berilgan yerlardan hosilning qancha qismi kimga
tekkanligiga qarab davlat solig‘i - xiroj olingan. Bulardan tashqari,
somoniylar davlatida ham qullar ko‘p bo‘lib, ularning mehnatidan keng
foydalanilgan.
44
|