0 ‘rta asrlarda Movarounnahr davlati va huquqi
(XIII asrgacha)
Reja:
1. 0 ‘rta Osiyoda arablar hukmronligining o‘rnatilishi
2. Arablar hukmronligi davrida Movarounnahrning boshqaruv
tizimi.
3. Islom dinining yoyilishi va uning Movarounnahr siyosiy
ijtimoiy va huquqiy hayotidagi o‘rni.
4. Somoniylar davlati va huquqi.
5. Qoraxoniylar davlati va huquqi.
6. Saljuqiylar davlati va huquqi.
7. G‘aznaviylar davlati va huquqi.
8. Xorazmshohlar davlati va huquqi.
Arablar 0 ‘zbekiston hududini bosib olishda Xurosonni o ‘zlarining
tayanch nuqtalariga aylantirganlar. 0 ‘sha yerda turib, 0 ‘zbekiston
hududini «Movarounnahr» - «daryoning orti», «daryoning narigi tomoni»
deb ataganlar.
Shu davrdan boshlab «Movarounnahr» degan ibora bizning
hududimizga nisbatan ishlatiladigan bo‘lgan. Markaziy Osiyo yerlariga
birinchi bor lashkar tortib kelgan hukmdor Ziyod ibn Abu Sufyondir. U
666-yilda (hijriy 46-yilda) Amudaryo bo'ylarigacha keladi, Marvni egallab
katta boylik va oijalar olib yurtiga qaytib ketadi. 0 ‘rta Osiyoning qulay va
go‘zal tabiiy iqlimi va sharoiti hamda behisob boyliklari mol-dunyoga
o ‘ch arab sahroyilarining tinchligini buzgan edi. Har ikki o ‘rtada
shartnoma-bitim tuzilgan boisa-da, Ubaydulloh o ‘miga Xuroson amiri
etib tayinlangan Sa'id ibn Usmon 676-yilda Buxoro ustiga qo‘shin tortadi.
U juda ko‘p hiyla-nayranglar ishlatib Buxoro va unga yordamga kelgan
So‘g ‘diyona, Kesh, Nasaf qo‘shinlarini tor-mor keltiradi. Buxoro podshosi
Xotun ibn Usmonning talabi bilan uning huzuriga borishga majbur bo‘ladi
va juda ko‘p oiponlar to ‘lab, shahzoda va aslzodalardan 80 kishini
garovga beradi. Shundan so‘ng, arablar Movarounnahr va Samarqandga
yurish qilganlar. Ular bu joylami egallab, juda ko‘p boyliklarni qoiga
kiritganlar va samarqandliklardan 30 ming kishini asirlikka olganlar.
Sa'id ibn Usmon garovga olingan Buxorolik shahzodalami Marvga
qaytishda ozod qilishga so‘z bergan. Lekin u va'dasida turmaydi va
shahzodalami aldab Madinagacha olib borib ulami barcha zarbop
kiyimlarini yechib olib qullarga aylantirgan. Erkparvar buxoroliklar
31
bunday haqorat va pastkashlikka chiday olmasdan Sa’id ibn Usmon
saroyiga bostirib kiradilar va avval uni, so‘ngra oVAarini o'ldiradilar.
Narshaxiyning yozishicha, Buxoro aholisi har safar islom lashkarlari
kelganda musulmon bo‘lar, arablar qaytib ketgandan so‘ng, esa yana
dindan qaytar edilar. 704-yilda Xuroson taxtiga Qutayba ibn Muslim
o ‘tiradi va Xurosonni batamom o ‘ziga bo‘ysundiradi. Ana shu davrdan
e'tiboran arab bosqinchilari tomonidan Movarounnahrni zabt etishning
ikkinchi davri boshlanadi. Narshaxiyning ma'lumot berishicha, Qutayba
katta tayyorgarlikdan so‘ng sakson sakkizinchi yili (12-dekabr 706- 30
noyabr 707) Jayhun daryosidan o ‘tadi. Poykand aholisi bundan xabardor
bo‘lib, shaharni juda mustahkam devor bilan o ‘raydilar. Shuning uchun
ham uni «jez shahar» deb atashgan. Musulmonlar qattiq va shiddatli
janglardan so‘ng, bu shaharni egallashgan. Ikki o ‘rtada sulh tuziladi.
Qutayba Poykand shahriga amir etib, Varqo ibn Nasr Bohiliyni tayinlab,
o‘zi Buxoro tomon yurishni davom ettiradi. Poykandda hukmron bo‘lib
qolgan Varqo shahar xalqiga jabr va zulm o ‘tkazadi, axloqiy buzuq ishlar
bilan shug‘ullanadi. Bunga javoban shahar fuqarolari qo‘zg‘olon
ko‘taradilar. Qutayba bu xabarni eshitib tezda orqasiga qaytadi va
qo‘zg‘olonni shafqatsizlik bilan bostiradi. Uning buyrug‘i bilan arab
sahroyilari shaharni talab, xarob qiladilar.
Qutayba Poykandni batamom o ‘ziga bo‘ysundirgach, uning atrofi-
dagi barcha qishloqlarni ham egallaydi va 707-yilda (89) Kesh, Naxshobni
fatx qiladi. 708 (90)-yilda Vardan (hozirgi Vardonze) ustiga yurishga
tayyorgarlik ko‘rayotganda kutilmagan qarshilikka duch keladi. Turk
xonlari Qutaybaga qarshi ittifoq tuzib, Torob, Xunbun va Romiton
oralig‘ida uni ko‘p lashkar bilan o ‘rab oladilar. Xitoy podshosining jiyani
Ko‘rmag‘onun ham bu ittifoqqa qo‘shiladi. Natijada Qutayba og‘ir
ahvolga tushib qoladi. Qutaybaning yaqin kishilaridan bo‘lgan Xayyoni
Nabatiy ishlab chiqqan reja asosida musulmon arablar og‘ir vaziyatdan
eson-omon qutiladilar. Ular Tarxunni aldov bilan safdan chiqarib
ittifoqchilar safini bo‘lib yuboradilar. Qutayba bilan So‘g ‘d podshosi sulh
bitimi tuzadi. Bitimga ko‘ra, Tarxun arablarga har yili ikki million
dirhamdan xiroj to‘laydigan bo‘ladi.
G ‘oyatda og‘ir vaziyatdan ustamonlik bilan chiqib ketgan Qutayba
endi asosiy zarbani kuchli raqib, lekin laqma siyosatdon so‘g ‘d hokimi
Tarxunga qarshi qaratadi. 0 ‘rtada tuzilgan sulh shartnomasiga qara-
masdan, o ‘zaro kelishuv asosida Samarqanddagi masjid qurilishini
tezlashtirish bahonasida shaharga g ‘isht teruvchilar o ‘miga 4000
qurollangan arab kiritiladi. Shahar talanib, aholi qirg‘in qilinadi. Tarxun
32
ham qatl etiladi. Sosoniylaming eng so‘nggisi Yazdigardning qizi asir
olinadi va u Xalifa Validga yuboriladi. Samarqandda q o ig a olingan oltin
butlar va ulaming jihozlari 50 ming misqolni tashkil etadi. Samarqandm
egallashda 300 ta devor-buzar moslamalar ishlatilib arablar Samarqandni
batamom vayron etadilar. Nihoyat Samarqandning yangi hokimi Gurak
(709-738) bilan Qutayba o'rtasida sulh bitimi imzolanib, bu bitimga ko‘ra
u arablarga yiliga 2 mln 200 ming dirham tovon toiashi kerak bo‘ladi.
Yana arablarga 300 ming sogiom kishini qul о ‘ mi da berish sharti ham bor
edi. Shartnomaga asosan shahar markazi arablarga bo'shatib beriladi.
Qutayba u yerda (Afrosiyobda) masjid qurdiradi.
Shunday qilib, sahroyi arablar dunyoning eng qadimiy va madaniyat
oikalaridan biri boim ish Movarounnahrni o ‘z mustamlakalariga
aylantiradilar. Movarounnahr hududida yashagan ajdodlarimiz ijtimoiy-
siyosiy, iqtisodiy va madaniy taraqqiyotda sahroyi arablarga qaraganda
anchagina oldinda edilar.
Nima sababdan ulami arab istilochilari nisbatan tez va oson bosib
olishga muvaffaq bo‘lganlar? Buning sabablari - birinchidan, o ik a
xalqlari o ‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy birlikning boimaganligi va
feodal tarqoqlikning mavjudligidadir. Arablar Movarounnahrdagi kichik-
kichik feodal davlatchalar tarqoqlikdan ustalik bilan foydalanganlar.
Ikkinchidan, arablar ко‘mane hi turk qabilalari bilan mahalliy o'troq
xalqlar o'rtasida mavjud boigan qarama-qarshiliklardan ham foyda-
landilar. Uchinchidan, arablar Movarounnahrga qadar juda ko‘plab boshqa
mamlakatlar va aholi hududlarini bosib olgan edilar. To‘rtinchidan, arablar
Movarounnahr hududlariga bostirib kelganlarida, bu yerda ko'pdinlik
hukm surardi. Bu hoi arablarga qarshi oikam iz hududi xalqlarining
birlashuviga to‘sqinlik qilgan va arab bosqinchilarining g ‘alabasini
yengillashtirgan.
Arablar talonchilik siyosatini yuritib, 0 ‘zbekistonning juda ko‘p
madaniy boyliklarini vayron qilganlar, juda katta oijalarini q o ig a
kiritganlar va mahalliy aholining katta qismini qullarga aylantirganlar.
Manbalarda Qutayba ibn Muslim 0 ‘rta Osiyodan 100 mingtaga yaqin
asirlarni qul qilib olib ketganligi ko‘rsatiladi. Arablar bosib olgan yerlariga
o ‘zlarining dini- islonmi va u bilan birga xalifalikda hukmron boigan
feodal huquqiy tizimi - musulmon huquqi yoki shariatni kuch bilan joriy
qilganlar.
Xalifalikning talonchilik va mahalliy xalqni huquq jihatdan ezish
siyosati mahalliy madaniyatni yemirish, arab tili, yozuvi va islom dini
aqidalarini zo‘rlab o ‘matish xalq g ‘azabiga duch kelgan. Kuchli
33
qo‘zg‘olonlar ham boigan. 720-722 va 728-yillarda So‘g ‘dda katta xalq
qo‘zg‘olonlari ko‘tarilgan. Keyinchalik Abu Muslim, ayniqsa Muqanna
boshchiligidagi qo‘zg‘olonlar shafqatsiz bostirilgan b o isa ham, ammo ular
xalifani larzaga keltirilgan.
806-yilda So‘g ‘dlarning Samarqandda Rofe ibn Lays boshchiligidagi
boshlagan qo‘zg‘oloni tez orada Toshkent, Farg‘ona, Qashqadaryo va
Xorazmga yoyilib, xalifalik qo'shinlari bu qo‘zg‘olonni bostira olmagan.
Zodagonlarning xoinligi tufayligina bu qo‘zg‘olon bostirilib, uning
rahbarlari qatl etiladi. Shundan so'ng Xuroson va Movarounnahrda
hokimiyat mahalliy zadogonlar qo‘liga o ‘tgan. Xalq ommasining
bosqinchilarga qarshi fidokorona olib borgan kurashi tufayli mahalliy
sulola boshchiligidagi mustaqil davlat tuzishga sharoit yaratilgan.
Arablar 0 ‘rta Osiyoda o‘z hukmronliklarini o ‘matish bilan bu yerda
mustahkam o'rnashib qolishga harakat qilganlar. Shu maqsadda ular bosib
olingan shahar va qishloqlarga butun-butun oilalari bilan kelib
joylashganlar, mahalliy aholining uylarini, mol-mulki arini zo‘rlik bilan
tortib olganlar. Masalan, arablar tomonidan Buxoro va Samarqand bosib
olingandan keyin Qutayba aholidan uylarining yarmini arablarga berishni
talab qilgan. Xonadonlarga kirib olgan arablar o'zlarini katta tutar, sahoba
avlodidanmiz deb pesh qilar edilar. Shuning uchun ham keyinchalik ular
xo‘ja nomi bilan tanilib ketadi. Demak, tarixdan xalqni xo‘ja va fuqaro
(qora xalq)larga ajratish o ‘sha vaqtlardan boshlagan.
Mahalliy aholining asosiy mashg‘uloti dehqonchilik hisoblangan. Bu
davrdagi butun dehqonlar ommasini ozod dehqonlarga, yarim qaram
(kadivar) dehqonlarga yoki qullarga ajratish mumkin. Chorikorlik
ijarasining keng tarqalishi natijasida kadivarlar soni o‘sgan. Badavlat yer
egalari o ‘zlarining yirik xo‘jaliklariga ega emas edilar. Ular o ‘z yerlarini
mayda qismlarga ajratib, dehqonlarga turli shartlar aosida bo‘lib berganlar.
Bunday chorikorlik ijarasi asosida yer olgan dehqonlar egalariga hosilning
yarmini 1/3 yoki 1/4 qismini berishlari lozim edi. Chorikor kadivar,
erkinlikka chiqarilgan qul yoki qul boMishi mumkin edi. Ba'zan erkin
dehqonlar ham kam yerli bo‘lgani tufayli xonavayron bo‘lib, hosilsizlik
yoki boshqa sabablar bilan chorikor bo‘lib qolishar edi.
Xalifa davlat yerlarini shaxslarga “iqto” tariqasida tuxfa qilgan.
Davlat yerlari ayrim harbiy yo‘lboshchilar va amaldorlarga umr bo‘yi yoki
merosiylik tariqasida berilgan. Biroq yerlaming asosiy egasi xalifa sanalar
va u iktodorlardan ushr olish huquqiga ega edi.
VIII
asr o ‘rtalariga kelib Movarounnahr hudududa siyosiy boshqaruv
arab xalifaligi siyosiy tizimiga moslashtirilgan edi. So‘g ‘diyonada
34
buxorxudotlar va boshqa hukmdorlaming qo‘li ostidagi ma'muriy idora
usuli o ‘z shaklini saqlab qolgan boiishiga qaramay, hokimiaming xalifa
noibiga itoat etishlari shart edi. Mahalliy davlat boshliqlarining ko'pchiligi
o ‘z huquqlari va imtiyozlarini saqlab qolish maqsadida islom dinini qabul
qilgan edilar. Islomni qabul qilmagan zodagonlar o ‘z yerlaridan mahrum
etilar yoki to von to ia r edilar.
Arablar Movarounnahrni istilo qilganlaridan so‘ng, bu hududning
yer-mulklari xalifaga qarashli b o iib qoldi. Ilgari yerlar Buxoroda yirik
zodagon - buxorxudotlaming xususiy mulki sanalsa, endilikda ular
xalifalik mulklariga aylandi.
Xalifa davlatni boshqarishda vazir ul-vuzaro (ulug‘ vazir)ga
tayangan. Harbiy ishlar, harbiy qo'shinlar amir ul-umaro q o ii ostida edi.
Xalifa turli masalalami devon ad-dar, ya'ni kengashda ko‘rib chiqar edi.
Devon ad-dar uchta asosiy devonga boiingan ular devon al-mashriq,
devon al-mag‘rib va devon al-xarajdan iborat boigan. Movarounnahrga
tegishli masalalar devon al-mashriqda hal etilar edi.
Xalifa viloyat noiblarini lavozimiga tayinlash yoki bo‘shata olish
huquqiga ega edi. Xalifalikning huquqiy masalalari Qur'oni Karim va
Payg‘ambar ko‘rsatmalari, nasihatlariga asoslangan holda ko‘rib chiqilgan.
Dehqonlarning arab zodagonlari bilan qon-qarindoshlik rishtalarini
bogiashi, ularga katta imtiyoz berar edi. Birinchidan, ular o ‘z hukmronlik
mavqelarini saqlab qoldilar, ikkinchidan, ma'lum miqdorda xalifa
xazinasiga soliq berish bilan o ‘z yerlarini ixtiyorlarida qoldiradilar. Ijaraga
berishni kuchaytirishi bilan ulaming ijtimoiy nufuzi kadivarlarga nisbatan
ancha yuqori pog‘onaga ko‘tarildi. Dehqonlarning qaramogidagi kam
sonli qullar ham ozodlikka chiqib ijarachilarga aylandilar.
Yirik yer egalari dehqonlar arab xalifaligi davrida ham o ‘z yer-
larining egalari b o iib qoldilar, biroq ular endilikda ijaradorlarga aylanib,
daromadning ma'lum qismini xaUfalik xazinasiga jo ‘natish majburiyatini
olgan edilar. Islomni qabul qilmaganlar soliq toiovchilar sanalar va ular
zilmmiylar deb atalar edi.
Yirik yer egalari dehqonlar yerlarini may da boiaklarga taqsimlab
ziroatkorlarga ijara tarzida b o iib berishgan.
Arablar Turkiston yerlarini bosib olgandan keyin oddiy xalqning
ahvoli yanada ogirlashib ketdi. Uning yelkasiga yangi soliqlar solindi.
Xalifaga juda katta miqdorda o ip o n jo ‘natilar edi. Bu albatta oddiy
xalqdan olinadigan turli soliqdan yigilar edi. Arablar Movarounnahr
xalqidan mumkin qadar ko‘proq boylik undirib olish siyosatini olib
borganlar. Ular dastlabki yilda islomni qabul qilganlarga ba'zi imtiyozlar
35
berganlar. 728-yilda islomni qabul qilganlar «xiroj» solig‘i (ekilgan
hosilning 1/4 hissasi miqdorida) va «juzya» (jon boshiga solinadigan
soliq)dan ozod qilinganlar.
Lekin keyinchalik xalifaning daromadlari ancha kamayib ketadi.
Biroq tez orada Arab xalifaligi 0 ‘rta Osiyoda o ‘z mavqeini tamoman
mustahkamlab olgach, musulmon va musulmon bo‘lmagan xalqdan ham
bir xilda soliq olinadigan bo‘ldi. Xirojning miqdori hosilning yarmiga
to‘g‘ri kelgan. Bulardan tashqari aholidan yana bir keng tarqalgan soliq-
zakot olinar edi.
Bu soliq chorvadan, hunarmandchilik va savdodan keladigan
daromadning 1/40 qismi miqdori olingan. Soliq yig‘uvchilar «amil» deb
atalgan. Bag‘dodning maxsus soliq yig‘uvchisi Buxoroga kelib soliqlami
o ‘zi jamlab olib ketgan. Soliqlar pul yoki mahsulot shaklida to ‘planib
turilgan.
Soliqlar uch xil shaklda yig‘ilgan:
1. “Qavonin yoki muqati'a” - may da viloyatlar va tumanlardan
xazinaga tushib turgan yig‘in.
2. “Maqosima” - hosilning ma'lum ulushi miqdorida to ‘langan.
Uning xajmi sug‘orishga bog‘liq holda belgilangan.
3. “Misoxa” - yer hajmiga qarab miqdori belgilanadigan soliq bo‘lib,
unda ekin ekilishi yoki ekilmasligiga e'tibor berilmagan.
0 ‘zbekiston hududi arablar tomonidan bosib olinganidan so‘ng Arab
xalifaligi tarkibiga kirgan. Arab xalifaligi feodal teokratik davlat bo‘lib,
uning tepasida xalifa turgan. Xalifaga davlatdagi barcha dunyoviy hamda
diniy hokimiyat tegishli bo‘lgan, Arab xalifaligi tomonidan bosib olingan
viloyatlar tepasida xalifa tomonidan tayinlanadigan amirlar turgan.
0 ‘zbekiston hududini xalifaning Xuroson va Movarounnahr bo‘yicha
noibi idora etgan.
Noib alohida shaharlar va aholi punktlarining hokimlarini, shayx-
larini tayinlagan. Ular mahalliy aholidan o ‘lponlar yig‘ish hamda jamoat
tartibni saqlab turish kabi vazifalarni bajarib turgan. Ba'zi shaharlaming
hokimlari ma'muriy-moliyaviy huquqlardan tashqari hatto harbiy kuchlarni
ham boshqarganlar. Ko‘p joylarga arablar o ‘z harbiy qismlarini
joylashtirgan edilar. Ular mahalliy aholini tutqunlikda ushlab turganlar.
Arablaming ma'muriy apparati va mirshablari bo‘lgan, hokimlarning esa
shaxsiy qo‘riqchilari mavjud edi.
Arablar Movarounnahmi istilo etish jarayonida islom dinini va shu
bilan bir qatorda musulmon qonunchilik tizimini ham joriy qildilar. Islom
huquqshunosligining asosini shariat tashkil qiladi.
36
,,
Shariat asosan quyidagi manbalarga asoslanadi.
1. Qur'oni Karim - musulmonlarning muqaddas kitobi.
2. Hadisi Sharif - Muhammad Payg‘ambar nasihatlari, ko‘rsatmalari
va faoliyati bilan bogiiq axloqiy, huquqiy me'yorlar.
3. Xulafoyi Rashidinning odil qarorlari va farmoyishlari.
4. Ijmo'-nufuzli, obro‘ e’tiborli musulmon huquqshunoslarining turli
savollarga javoblari va qarorlari.
Islom dinida fatvo atamasi keng qoilanilib, u islom qonunshunosi
oliy martabali va nufuzli shaxslarning, dunyoviy hukmdorlaming qarorlari
vd farmonlarini yozma ravishda tasdiqlanishini anglatadi.
Islom qonunchiligini amalga oshiruvchi huquqshunoslar ma'lum
nomga ega bo‘lib, ular o ‘z ilmiy darajalariga muvofiq muayyan pog‘onada
turishgan. Qozi sud ishlarini amalga oshiruvchi, sharxlovchi shaxs boiib,
islom qonunchiligida quyi pog‘onada turgan. Qozilar ijtixod, ya'ni oliy
qonun ilmini bilishlari shart boimagan. Islom qonunchiligini amalga
oshiruvchilar:
Mufatix- vaqf ishlarini amalga oshiruvchi shaxs.
Mujtaxid - oliy darajaga erishgan ilm sohibi, ya'ni ijtixodni to iiq
egallagan shaxs.
Shayx ul-islom - eng yuqori pog‘onada turuvchi huquqshunos shaxs.
Muftiy - ayrim mamlakatlardagi fatvo beruvchi, qaror chiqaruvchi,
sud ishlarini amalga oshiruvchi oliy martabali shaxs.
Islomni qabul qilganlar musulmon yoki musulmonlar deyilgan. Islom
jamiyadda hamma Olloh oldida teng, bab-baravar hisoblangan.
Har qanday inson, u tugilishi va qaysi ijtimoiy toifaga mansub
boiishidan qat'i nazar, shariatda bir xil va teng huquqqa ega sanaladi.
Islom qonunshunosligi mohiyatiga ko‘ra ikkiga boiinadi:
1. Huquq olloh - insonlaming olloh oldidagi majburiyatlari.
2. Huquq an-nos- insonlar o ‘rtasidagi huquq va majburiyatlar.
IX asrga kelib arab xalifaligining siyosiy inqirozi yuz beradi. 0 ‘rta
Osiyo aholisining arablar zulmiga qarshi qo‘zg‘olonlari bu inqirozni
yanada chuqurlashtirib yuboradi. Ayniqsa 806-yilda so‘g‘dlarning
Samarqandda boshlagan Rofe ibn Lays rahbarligidagi qo‘zg‘oloni tez
orada Tashkent, Farg'ona, Qashqadaryo va Xorazm vohalariga ham keng
yoyiladi. Xalifalik qo‘shinlari bu qo‘zg‘olonni har qancha urinib b o isa
ham bostira olmaganlar. Shundan so‘ng xalifa Xorun ar-Rashidning o ‘g ‘li
Xuroson noibi Ma’mun mahalliy feodallardan yordam so‘rashga majbur
boiadi. Xalifa ularga mamlakatni idora etish huquqini berishni va'da
qiladi. Rofe ibn Lays feodallaming so‘ziga quloq solib, qo‘zg‘olonni
37
to‘xtatdi va arablarga taslim bo'ladi. 806-yildan 810-yilgacha davom etgan
bu qo‘zg‘olon bostirilgandan so‘ng uning rah bar lari qatl etiladi. Xuroson
va Movarounnahrda hokimiyat mahalliy zodagonlar qo'liga o ‘tadi. Shu
tariqa Arab xalifaligining O'rta Osiyodagi hokimiyati barham topadi.
Dostları ilə paylaş: |