O’zbek ozi bilim soh Ta’lim so Ta’lim y kiston tos iq-ovqa yo hasi ohasi yo’nalishi respub shkent at mah og’LA

 
Davriy usulda xo‘jalik sovuni asosini tayyorlash sxemasi (51-rasm)
.
Sovun pishirish sexining 18 sig’imidagi osh tuzi eritmasi nasos(19) orqali sarf 
o’lchagichga(4) uzatiladi. Natriy karbonat eritmasi (24)bakdan nasos(23) yordamida sarf 
o’lchagich(1)ga uzatiladi. Sovun pishirish uchun tayyor holatga keltiriladi. To’g’ridan – to’g’ri 
sovun pishirish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda parchalangan yog’ kislotalar, 
sintetik yog’ kislotalar, distillangan yog’ kislotaldar, texnik hayvon yog’lari omborlardan yig’uvchi 
sig’imlar (2,5,6,7)ga olinadi. Sovun resepturasi asosida hisoblangan ishqor sarfi miqdori sarf 
o’lchagich(3) dan 28-30% li konsentrlangan ishqor eritmasi sovun pishirish qozoni(9)ga beriladi. 
So’ngra qozonlarga ochiq bug’ berilib, qaynash darajasiga yetkaziladi. Yog’li xom ashyolardan, 
qozonlarga tabiiy yog’lar, yog’ o’rnini bosuvchilar, sintetik yog’ kislotalar issiq holda beriladi. 
Sovun pishirish jarayoni asta sekinlik bilan davriy ravishda ochiq bug’ yoki isitilgan xavo 
yordamida amalga oshiriladi. Karbonatli sovunlash jarayoni sovun tarkibida massa ulushi 80% 

---

 124
bo’lganda tugagan hisoblanadi. Hosil bo’lgan sovun osti ishqori va sovunosti kleyi nasos(14) 
yordamida yordamchi qozon(10) ga o’tkaziladi. Hosil bo’lgan sovun yadrosi nasos(12) yordamida 
sovun pishirish qozoni(8) ga uzatiladi. Ajratib olingan sovun osti kleyi va ishqori sig’im(13)da 
sovigandan so’ng sovun asosi ajratib olinadi va nasos (14) orqali qayta ishlashga yuboriladi. 
Hosil bo’lgan karbonatli aralashmada yog’ kislotalari massa ulushi 60-70% bo’lishi kerak. 
Karbonatli sovunlash tugashi bilan 40-42% li kaustik ishqor (NaOH) bilan sovunlash olib boriladi. 
Kaustik ishqor oz-ozdan qaynatish va aralashtirish vaqtida berib turiladi. Sovunlanayotgan 
aralashmadagi ortiqcha ishqor miqdori 0,1-0,2 % qilib jarayon oxirigacha yetkaziladi. 
Sovunlash vaqtida eng avvalo erkin yog’ kislotalarini neytrallash jarayoni qatori so’ng 
neytral yog’lar sovunlanadi. Kautik ishqor bilan sovunlash sovun asosida ortiqcha ishqor miqdori 
30 minut davomida o’zgarguncha davom etadi. Shu usulda olingan sovun asosi bir jinsli bo’lishi, 
tarkibidagi yog’ kislotalar miqdori 60% dan kam bo’lmasligi, ortiqcha ishqor miqdori 0,15 % dan 
oshmasligi kerak. Shundan so’ng sovun pishirish jarayoni tugagan deb hisoblanadi. Sovun asosi 
(9,10) qozonlardan nasos(17) orqali maxsus saqlagich-sig’im(11) ga yuboriladi.
U yerdan (25) filtr orqali va 0,3MPa bosim ostida (26) me’yorlovchi nasos yordamida 
quritish va mexanik ishlov berishga uzatiladi.
51 – rasm. Davriy usulda xo‘jalik sovuni asosini tayyorlashning texnologik sxemasi 
Sovun pishirishning bevosita usuli
bo‘yicha ikkita ketma-ketlikdagi jarayon o‘tkaziladi: 
natriy karbonat (Na
2
CO
3
) eritmasi bilan karbonatli sovunlash va neytral yog‘ni o‘yuvchi ishqor 
(NaOH) eritmasi bilan sovunlash (kaustik tugal sovunlash). Karbonatli sovunlashda qozonga, ishchi 
konsentratsiyasi 28-30% bo‘lgan, natriy karbonat eritmasining hisoblangan miqdori solinadi, 
qaynaguncha ochiq bug‘ bilan qizdiriladi va avval qaynoq tabiiy yog‘ kislotalari va yog‘ o‘rnini 
bosuvchilar, keyin sintetik yog‘ kislotalari beriladi. 
Karbonat angidridning ko‘p miqdorda hosil bo‘lishi natijasida, sovunli massani toshishini 
oldini olish maqsadida kislotalar asta-sekinlik bilan yaxshilab aralashtirib turgan holda beriladi. 
Teskari tartibda, ya’ni qozonga avval yog‘ kislotalari so‘ngra soda eritmalari solib bo‘lmaydi. 
Bunday holda nordon sovun hosil bo‘lib qolishi mumkin. Yog‘ kislotalarining neytrallash 
reaksiyasi issiqlik ajralishi bilan borganligi sababli, reaksiya ketayotgan massani faqatgina 
jarayonning boshlanishidagina isitiladi. Sovun massasini aralashtirish va karbonat angidridni oson 
ajralishi uchun qozonga davriy ravishda ochiq bug‘ yoki siqilgan havo berib turiladi. Yog‘li 
aralashmalar berib bo‘lingandan so‘ng, SO
2
to‘liq ajralib chiqishi uchun bir qancha vaqt mobaynida 

---

 125
massaga juda kam miqdorda bug‘ berib qaynatib turiladi. Sovunli massaga bug‘ berish 
to‘xtatilgandan so‘ng, uning hajmi o‘zgarmasligi va yuzasiga pufakchalar chiqmasligi karbonatli 
sovunlanish tugaganligini bildiradi. Massa tarkibidagi Na
2
CO
3
miqdori 0,5% dan ko‘p bo‘lmaganda 
karbonatli sovunlanish tugagan hisoblanadi. Natriy karbonat konsentratsiyasi ko‘payib ketgan 
taqdirda massaga (qozonga) hisoblangan holda yog‘ kislotalari qo‘shiladi yoki qo‘shimcha 
qaynatiladi. Karbonatli massada yog‘ kislotalar miqdori 67-70% bo‘lishi kerak. 
Karbonatli sovunlanish tugagandan so‘ng, tugal sovunlash uchun, qozonga konsentratsiyasi 
40-42% bo‘lgan natriy gidroksid (NaOH) eritmasi kam-kam miqdorda massani qaynatib, bug‘ bilan 
aralashtirib turgan holda beriladi. Sovunlash jarayonida nordon sovun hosil bo‘lishini oldini olish 
maqsadida massada ortiqcha ishqor miqdori bo‘lishi shart. Jarayon oxirida ishqor miqdori 0,1-0,2% 
dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Tugal sovunlanishda birinchi navbatda qozondagi yog‘ kislotalar 
neytrallanadi (shuningdek, nordon sovunlar va natriy bikarbonatlarni ham, agar ular bor bo‘lsa), 
keyin neytral yog‘ sovunlanadi. Sovunli massani 30 minut davomida qaynatilgandan so‘ng uning 
tarkibidagi erkin ishqor miqdori o‘zgarishsiz qolgan taqdirda, kaustik sovunlanish tugagan 
hisoblanadi. Shu usul bilan pishirilgan sovun yelimi quyiluvchan, bir xil tarkibli, yupqa qatlamda 
tiniq ko‘rinishga ega bo‘lishi, yog‘ kislotalari miqdori 60% dan kam bo‘lmasligi, o‘yuvchi natriy 
miqdori 0,2% dan ortiq bo‘lmasligi va erkin natriy karbonat miqdori 1% dan ortiq bo‘lmasligi 
kerak. Uni sovun uchun sig‘imga uzatiladi va sovitish quritish, mexanik ishlov berish uchun 
yuboriladi.