Umurtqasizlar zoologiyasidan

koksal
bezlar
ham bor. Bu bezlar ikki juft (ba'zan bir juft) xaltaga o ‘xshash 
organlardan iborat bo‘lib, yosh o‘rgimchaklarda ayniqsa yaxshi 
rivojlangan. Voyaga yetgan hayvonlarda bezlar qisman reduksiyaga 
uchraydi. Koksal bezlar tana bo‘shlig'ida joylashgan epiteliyli xaltacha, 
ko‘p marta buralgan naycha, kalta chiqarish yo‘li hamda uchinchi va 
to‘rtinchi juft yurish oyoqlari asosida ochiladigan siydik chiqarish 
teshigidan iborat.
Nafas olish organlari o‘pka va traxeyalardan iborat. 0 ‘pka tana 
bo‘shlig'ining qorin b o iim id a joylashgan xaltachalardan va tana 
sirtidagi nafas olish teshikchalaridan iborat. Xaltachalar bo‘shlig'ida juda 
ko‘p bir-biriga parallel joylashgan bargsimon burmalar osilib turadi. 
Nafas olish teshigi orqali burmalar orasiga havo kiradi. Burmalarda 
gemolimfa aylanib yuradi.
Traxeyalar qorin bo‘shlig'ida joylashgan nafas olish teshiklari- 
stigmalar bilan boshlanadi. Hap bir stigmadan bir boylam uzun, uchi 
berk ingichka naychalar ketadi. Ko‘pchilik o ‘rgimchaklarda nafas olish 
funksiyasini qorin bo‘limining oldingi qismida joylashgan bir juftdan 
o ‘pka va traxeyalar bajaradi.
Qon aylanish organlari yurak, yurakoldi bo‘shlig'i, aorta va tana 
bo‘shlig’i-!akunlardan iborat. 0 ‘rgimchaklar yuragi birmuncha kalta 
bo‘lib, 3-4 ju ft ostiylarga ega. Yurakning oldingi va keyingi uchidan 
bittadan oldingi va keyingi arteriyalar chiqadi. 0 ‘rgimchaklarda asosan 
faqat oldingi aorta bo'ladi. Gemolimfa har bir arteriyadan tana 
bo ‘shlig’iga to‘kiladi. Suyuqlik tana bo‘shlig'idan yurakoldi bo‘shlig'iga 
va undan ostiylar orqali yurakka o‘tadi. Gemolimfada nafas olish 
pigmenti gemotsianin bo‘ladi.
Yirik va o‘rtacha kattalikdagi o'rgimchaklaming nerv sistemasi 
yaxshi rivojlangan. Bosh miyasi ko‘zlami idora
qilib turadigan oldingi 
bo‘lim-prototserebrum va xelitserani idora qiladigan keyingi bo‘lim- 
tritotserebrumdan iborat. Akron o‘simtalar-antennullalaming y o‘qolib 
ketishi tufayh' miyaning oraliq bo‘limi-deytotserebrum rivojlanmagan. 
0 ‘rgimchaklarda barcha nerv tugunlari bosh-ko‘krak nerv tugunlari 
bilan qo‘shilib ketadi.
163

---

0 ‘rgimchaklar hayotida sezgi organlari muhim ahamiyatga ega. 
Tanasi yuzasidagi juda sezgir tuklar tuyg'u vazifasinn bajaradi. 
0 ‘rgimchaklar 
tuklari 
yordamida 
yaqindan 
uchib 
o‘tayotgan 
hasharotlami yoki tutqich to‘ri iplarining tebranishini sezadi. Bir qancha 
o ‘rgimchaklar ovoz chiqarish va uni eshitish xususiyatiga ega. Bu 
organlar tananing turli joylarida, xususan xelitsera va pedipalpalari 
ko‘krak va qorin qismlarida joylashgan. Hid bilish vazifasini oldingi 
oyoqlarining panjasidagi